از فتوای خمینی تا عکس یادگاری روحانی

وقتی در بهار سال ۱۳۷۷، نخستین ویدئوکلیپ با صدای یک خواننده پاپ از تلویزیون ایران پخش شد، حیرت بسیاری از علاقه‌مندان موسیقی را برانگیخت،‌ چنان‌که در‌‌ همان نخستین روز به دلیل تماس‌های مکرر، این ترانه شش بار دیگر هم از تلویزیون پخش شد.

یک سال بعد کریس دی‌برگ، خواننده پاپ ایرلندی برای همخوانی با گروه آریان به ایران سفر کرد و در شرایطی که بیش از دو دهه از حکم حرام بودن موسیقی و نشان دادن ساز در تلویزیون می‌گذشت، خبر سفر کریس دی‌برگ هم همه را حیرت‌زده کرد.

مصائب پاپ فارسی در زادگاهش

موسیقی پاپ فارسی که خاستگاه آن ایران است و از این کشور به تاجیکستان و افغانستان رفته، سرگذشتی پرفراز و نشیب در کشور ما داشته است.

این موسیقی که از دوره قاجاریه شکل گرفته، در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۵۰ روزگار طلایی خود را می‌گذراند که با وقوع انقلاب ایران، بسیاری از خوانندگان پاپ از کشور مهاجرت کردند و پاپ ایرانی به لوس آنجلس تبعید شد.

چند ماه پس از انقلاب ایران و در بهار سال ۱۳۵۸ آیت‌الله خمینی، فتوای حرام بودن مطلق موسیقی را صادر کرد و پس از آن هم اعلام کرد که از صدا و سیما نباید موسیقی پخش شود.

هرچند در سال ۱۳۶۰ آیت‌الله خمینی، نظرش را تغییر داد و برخی انواع موسیقی را مجاز شمرد، از جمله ترانه‌ای را که در سوگ مرتضی مطهری سروده شده بود، موسیقی مجاز و سازنده روح خواند، اما تاثیر فتوای رهبر جمهوری اسلامی در ماه‌های اول انقلاب آنچنان بود که تا سال‌ها دست‌اندرکاران برنامه‌های تلویزیونی حتی برای پخش موسیقی سنتی ایرانی هم محتاط بودند.

بعد از خرداد ۱۳۷۵ با بازشدن فضا در زمینه‌های مختلف، موسیقی پاپ ایرانی هم توانست خودی نشان دهد. اما این وضعیت زیاد دوام نداشت و با تغییر دولت، وضعیت موسیقی در ایران، چه سنتی و چه پاپ هم عوض شد.

هرچند در سال‌های گذشته و با سیاست مقابله با خوانندگان لوس آنجلسی، پاپ وطنی وضعیت بهتری نسبت به ۲۰ سال اول انقلاب دارد، اما در دوره زمامداری احمدی‌نژاد، روند صعودی موسیقی پاپ که در زمان دولت اصلاحات آغاز شده بود، نه تنها متوقف شد، بلکه رو به نزول گذاشت.

حسین زمان، خواننده معروف پاپ ایران به تازگی از اعمال محدودیت‌های بیشتر در مورد فعالیت‌هایش و برکناری خود از تدریس در دانشگاه خبر داده است.

وی که مدت‌هاست نتوانسته علی‌رغم تلاشی که داشته، آلبومی را در بازار موسیقی ایران عرضه کند، پیش از این گفته بود: «به دلیل اینکه شرایط کاری برای من در داخل بسیار دشوار است و امکان برگزاری کنسرت ندارم و کار‌هایم نیز برای پخش ممنوع است بنابراین برای اینکه بتوانم صدایم را به گوش مخاطبانم برسانم راهی ندارم جز اینکه کارهای جدیدم را در خارج از ایران و یا از طریق اینترنت منتشر کنم.»

بیشتر قطعات آلبوم حسین زمان مضامینی سیاسی- اجتماعی دارند. از این خواننده تاکنون آلبوم‌های «قصه نگفته»، «شب دلتنگی»، «قصه شب»، «قرار عاشقی»، «مشق عشق» و «شاپرک» منتشر شده است.

عبدالجبار کاکائی، ترانه‌سرا هم پیش از این گفته که در شرایط فعلی و با فقدان آزادی بیان، نمی‌توان از هنرمند انتظار خلاقیت داشت، اما صرف‌نظر از این موضوع، فیلترهایی چون وزارت ارشاد و صدا و سیما هم اجازه رشد به او نمی‌دهند. وی همچنین از کمبود و در واقع فقدان حمایت‌های دولتی از موسیقی پاپ و به رسمیت نشناختن آن سخن گفته است.

هر چیزی در موسیقی می‌تواند خط قرمز باشد

این وضعیت و فشار‌ها و محدودیت‌ها که در سال‌های گذشته رو به فزونی گذاشته، شامل فعالیت‌های مختلف موسیقایی هم می‌شود. امیرحسین آهویی، کار‌شناس موسیقی معتقد است که اکنون محدودیت‌ها فقط در اجرا و لغو کنسرت‌های موسیقی پاپ خلاصه نمی‌شود. مجوز گرفتن برای آلبوم موسیقی مراحل پیچیده و بسیار سختی دارد، که البته بخشی از آن به مافیای موسیقی مربوط می‌شود.

وی در گفت‌وگو با رادیو زمانه می‌گوید: «در چند سال گذشته، محدودیت‌ها برای اجرای انواع موسیقی که به گوش مدیران موسیقی ناآشنا باشد هم بسیار شدید شده و سبک‌هایی مثل راک، جاز و بلوز هم با محدودیت بیشتری مواجه هستند. این مسائل طی چهار سال گذشته آن‌چنان شدت یافت که حتی در بخش موسیقی غیر پاپ، ارکستر ملی تعطیل شد و ارکستر سمفونیک تهران هم به حالت نیمه‌تعطیل درآمد.»
افزون بر این رویه جدید دفتر موسیقی وزارت ارشاد در مورد صدور مجوز دوباره برای آثاری که قبلاً مجوز گرفته‌اند، موجب گلایه و شکایات زیادی در میان اهالی موسیقی شده است، هرچند ارشاد این اخبار را رد می‌کند و تنها به آن عنوان «بازبینی» می‌دهد.

محمدعلی بهمنی، شاعر و عضو شورای شعر و ترانه دفتر موسیقی در این مورد توضیح داده که در مرحله اول خواندن شعر‌ها و ترانه‌ها برای کسب مجوز، تعداد آثار ارسالی بسیار زیاد است و ممکن است مشکلی در یک شعر وجود داشته باشد و چندان به چشم نیاید. به همین علت یک مرحله بازبینی نهایی هم برای صدور مجوز کار‌ها در نظر گرفته شده است. در اغلب اشعار بازبینی شده یک سطر یا یک ترجیع را که به نظر دچار مشکل کلامی یا ضعف ادبی است برای رفع مشکل به ترانه‌سرایان ارجاع می‌دهند.

اما به گفته آهویی گرفتن مجوز شعر برای آلبوم موسیقی پاپ کار ساده‌ای نیست. او در این‌باره می‌گوید: «وزارت ارشاد بسیار مایل است حتی در اشعار شعرای بزرگ هم دست ببرد. از دید آنان صلاح و صحیح چیزی است که در اتاق سانسور تأیید می‌شود، نه آن چیزی که شاعر گفته است. هر چیزی در موسیقی هم می‌تواند خط قرمز باشد. آهنگسازی مورد تأیید شورای سانسور وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چیزی است در حد استاندارد حداقل ۱۰۰ سال پیش موسیقی غربی.»

آهویی می‌افزاید: «در عین حال از آن‌جایی که مدیران ارشاد سواد آکادمیک موسیقی ندارند، این سلیقه یا بهتر بگویم کج‌سلیقگی از طرف تعدادی از موسیقیدانان به سیستم سانسور تلقین شده و وجه قانونی پیدا کرده است. در بخش مجوز شعر اگر شعر مورد استفاده از یک سری شاعر خاص باشد، گرفتن مجوز از وزارت ارشاد ساده‌تر می‌شود. این افراد برای گفتن شعر دستمزدهای نسبتاً بالا دریافت می‌کنند. همین مسأله باعث شده که کار عده محدودی مجوز بگیرد و عملاً به قوی‌تر شدن مافیای شعر و موسیقی می‌انجامد. همچنین استعدادهای جوان فرصت رشد پیدا نمی‌کنند، چون نمی‌توانند از پس دستمزدهای کلان شعر برآیند و شعر خودشان هم به سختی تأیید می‌شود.»

آهویی در مورد آثار و مضامین موسیقی پاپ که مورد تأئید جمهوری اسلامی قرار بگیرد، به رادیو زمانه می‌گوید: «حرف آیت‌الله خمینی در خوب خواندن مارش جنگی نوعی فتوا و قانون کاربردی در وزارت ارشاد است. یعنی حتی اگر به عنوان مثال برای "بعثت" کار سفارشی و مناسبتی انجام می‌شود، علاوه بر اینکه شعر آن باید مورد تأیید قرار گیرد، موسیقی آن هم با محدودیت‌های فراوانی همراه است. هر چقدر شبیه مارش جنگی باشد بهتر است. ترجیح بر آن است که سازی سولو ننوازد. به این ترتیب موسیقی مورد پسند سانسور زیر عنوان "موسیقی فاخر" تولید می‌شود.»

امید کمرنگ اهالی موسیقی به دولت آینده

انتخاب حسن روحانی به عنوان یازدهمین رئیس جمهور ایران که از او با عنوان فردی اعتدال‌گرا یاد می‌شود، امیدهای بسیاری را در دل اهالی فرهنگ از جمله فعالان عرصه موسیقی برانگیخت، به ویژه انتشار عکس یادگاری وی با یک گروه موسیقی پاپ به نام گروه موسیقی «بروبکس» که نخستین گروه موسیقی خانگی کشور است، امیدواری‌ها را بیشتر کرد.

اما در این میان برخی، تصمیم‌گیری در مورد موسیقی را بالا‌تر از سطح تصمیم‌گیری در وزارت ارشاد می‌دانند. آهویی در این‌باره می‌گوید: «از آنجا که وزارت ارشاد در جمهوری اسلامی، متأثر از شهر قم است و به همین دلیل و مدیران موسیقی آن از معاون به پایین به سختی در دوره‌های مختلف عوض می‌شوند، روی کار آمدن یک وزیر شجاع با پیشینه‌ مدیریتی و فرهنگی شاید تا حدودی شرایط را تغییر دهد.»

وی در پایان تأکید می‌کند: «با این حال باز هم با وجود مسأله‌ «غنا» در فقه اسلامی، عدم درک صحیح نسبت به موسیقی روز و ترس از موسیقی، بعید به نظر می‌رسد که در دولت آینده خطوط قرمز محو شوند. هرچند می‌توان امید کمرنگی هم به آن داشت.»

در همین زمینه:

ضدیت جمهوری اسلامی با سازهای جهانی
موسیقیِ «پاپ» حلال