دریاچه ارومیه: بحرانی ملی با ابعاد منطقه‌ای

اعلام وضعیت جدید دریاچه ارومیه، در شمال غرب ایران، ابعاد تازه‌تری از یک فاجعه زیست محیطی را آشکار کرده است که به اعتقاد برخی کارشناسان تأثیرات آن می‌تواند فراتر از مرزهای ایران باشد. نتایج بررسی‌های اداره کل حفاظت از محیط زیست آذربایجان غربی نشان می‌دهد در حال حاضر بیش از هفتاد درصد از مساحت آبی دریاچه ارومیه کاسته شده است.

[podcast]http://www.zamahang.com/podcast/2010/20130718_Environment_Urmia_BijanRouhani.mp3[/podcast]

به گفته حسن عباس‌نژاد، مدیرکل محیط زیست این استان، با انجام گشت‌های هوایی برفراز این دریاچه مشخص شد که تمام جزیره‌های آن اکنون از طریق خشکی به یکدیگر متصل هستند و دیگر در میان آب قرار ندارند. آخرین وضعیت این دریاچه آب شور با بیش از سه ساعت پرواز بر فراز آن و با حضور کارشناسان محیط زیست و مسئولان استان آذربایجان غربی بررسی شده است. این مقام مسئول در سازمان محیط زیست همچنین به رسانه‌ها اعلام کرده است که با توجه به پایین‌تر رفتن تراز آب و همچنین آغاز فصل گرما، احتمال این‌که حیات وحش از جزایر پارک ملی ارومیه خارج شوند بسیار بالاست. حمید رعناقد، از معاونان اداره محیط زیست آذربایجان غربی نیز گفته است سطح آب ارومیه نسبت به سال گذشته ۲۲ سانتیمتر و نسبت به سال ۱۳۷۴ بیش از هفت متر پایین‌تر رفته است.

دریاچه ارومیه در زمان پرآبی خود دارای حدود ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ بوده است. از این میان ۹ جزیره بزرگ‌تر و مشهورتر از سایر جزیره‌ها و محل زندگی پرندگان مهاجر و جاندران مختلف هستند. در جزیره کبودان، که یکی از بزرگ‌ترین جزایر دریاچه است، چشمه آب شیرین وجود دارد و در آن جانورانی مانند قوچ و میش زندگی می‌کنند. جزیره اشک، یکی دیگر از جزایر بزرگ ارومیه، محل زندگی فلامینگو و گوزن زرد ایرانی است که جانداری نادر و کمیاب به شمار می‌آید و این جزیره یکی از معدود زیستگاه‌های آن در سرتاسر ایران است. اما اکنون به گفته مدیرکل محیط زیست آذربایجان غربی، پایین آمدن تراز آب و اتصال جزیره‌ها به خشکی و گرمای شدید، خطری است که منطقه حفاظت شده این جاندران را نیز تهدید می‌کند. به گفته عباس‌نژاد، اکنون برای تأمین آب جانواران مختلفی که در این جزیره‌ها زندگی می‌کنند، صدهزار لیتر آب شیرین به آن‌جا انتقال داده شده است.

خشک شدن دریاچه ارومیه علاوه بر تأثیرات زیست محیطی شدید بر مناطق اطراف خود می‌تواند تأثیراتی منطقه‌ای نیز برجای بگذارد. به گفته امامعلی عاشری، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور، بحران زیست محیطی دریاچه ارومیه، مناطق هم‌جوار آن نه فقط در ایران بلکه در کشورهای همسایه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، از این رو خشک شدن این دریاچه می‌تواند اثرات بین‌المللی داشته باشد. با خشک شدن ارومیه مناطق کشاورزی هم‌جوار این دریاچه از بین رفته و جهت وزش باد می‌تواند نمک را حتی تا استان‌هایی مانند زنجان و تهران نیز منتقل کند. آب‌درمانی و استفاده از لجن‌ها و گل و لای مخصوص دریاچه ارومیه که در گذشته جزو جاذبه‌های مهم گردشگری این منطقه بوده است نیز به زودی از بین خواهد رفت و ضربه دیگری بر اقتصاد محلی این منطقه وارد می‌کند.

اعتراض نمایندگان مجلس

بی‌توجهی به وضعیت دریاچه ارومیه و تخصیص ندادن منابع لازم برای مقابله با این بحران جدی زیست محیطی، بار دیگر موجب اعتراض تعدادی از نمایندگان مجلس شده است. مهدی عیسی‌زاده، نماینده ارومیه در مجلس، به خبرگزاری خانه ملت گفته است اگر به وضعیت ارومیه رسیدگی نشود باید منتظر کویری در دل آذربایجان سرسبز باشیم. عیسی‌زاده افزوده است مشخص نیست چرا مسئولان برای احیاء این دریاچه تلاش نمی‌کنند. او همچنین وعده داد بسیاری از «دست‌های پنهان» را که به گفته او مانع از رسیدن آب به ارومیه می‌شوند رسوا خواهد کرد. به گفته این نماینده مجلس علیرغم تخصیص بودجه برای انتقال آب به دریاچه ارومیه تا به حال چنین طرحی محقق نشده است.

نادر قاضی‌پور، از دیگر نمایندگان ارومیه در مجلس نیز در گفتگو با خبرگزاری مهر گفته است وزارت نیرو به تعهدات خود عمل نمی‌کند و باید منتظر خشک شدن دریاچه بود. به گفته او مطرح کردن پروژه انتقال آب رودخانه ارس به ارومیه تنها بهانه‌ای است برای گرفتن پول و اعتبار، پروژه‌ای که قرار بود با اعتباری در حدود ۲۵ میلیارد ریال انجام شود اما هیچ اقدامی تا به حال در این زمینه صورت نگرفته است.

از بروز خشکسالی و بالارفتن درجه حرارت هوا به عنوان بخشی از دلایل خشک‌شدن سریع دریاچه ارومیه نامبرده می‌شود. اما به گفته بسیاری از کارشناسان محیط زیست عوامل انسانی تأثیرات مهم‌تری در این زمینه داشته‌اند. محسن سلیمانی روزبهانی، مدیر پروژه حفاظت از تالاب‌های ایران، معتقد است دلیل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه توسعه ناپایدار در حوزه آبخیز آن است و خشکسالی تنها یکی از دلایل این بحران است. به گفته این کارشناس محیط زیست اگر مشکلات دریاچه ارومیه تنها به دلیل بروز خشکسالی بود وضعیت آن به این درجه از بحرانی بودن نمی‌رسید. او در گفتگو با پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حفاظت محیط زیست گفته است از سال ۱۳۸۵ زنگ خطر برای دریاچه به صدا درآمد و دوسال بعد طرحی با مشارکت همه دستگاه‌ها از جمله وزارت نیرو و وزارت کشاورزی تهیه شد. این طرح جامع برای مدیریت دریاچه گرچه بسیار خوب بوده است اما هرگز توسط دستگاه‌های مربوطه اجرا نشد.

قطع حقابه دریاچه ارومیه و همچنین کشاورزی خارج از ظرفیت منابع آبی در اطراف این منطقه نیز فشارهای زیادی به حوزه آبریز ارومیه وارد کرده است. به گفته اسماعیل کهرم، کارشناس ارشد محیط زیست در گفتگو با روزنامه «تهران امروز»، تغییر الگوی کشت و باغداری در این منطقه از انگور به سیب (در سال‌های پس از انقلاب) باعث شده است تا زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها بیش از توان منطقه از آب‌های زیرزمینی استفاده کنند.

 وضعیت دریاچه ارومیه در حالی روز به روز وخیم‌تر می‌شود که مطابق برآوردها ایران سال‌های دشوارتری در زمینه بحران آب و خشکسالی پیش رو خواهد داشت.