بمب اتم هم آب نمی‌شود: تنش آبی بین هند و پاکستان و پیامدهای هیدروپلیتیکی آن

در جهانی که کشورها به قدرت نظامی و زرادخانه‌های اتمی خود می‌بالند، یک منبع طبیعی به ظاهر ساده اما حیاتی، یعنی آب، به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سیاسی و اجتماعی تبدیل شده است. هند و پاکستان، دو همسایه پرتنش در جنوب آسیا، سال‌هاست که بر سر منابع آبی مشترک خود، به‌ویژه رودخانه سند، درگیر مناقشاتی هستند که می‌تواند آینده این منطقه را بیش از هر جنگی تهدید کند. این مقاله به ریشه‌ها، تحولات اخیر و پیامدهای این بحران می‌پردازد و نشان می‌دهد که حتی قدرت بمب اتم هم نمی‌تواند جایگزین قطره‌ای آب شود.

رود سند: نبض حیات در جنوب آسیا

رود سند و شاخه‌های اصلی آن (جهلوم، چناب، راوی، بیاس و ستلج) شبکه‌ای حیاتی از منابع آبی را تشکیل داده‌اند که زندگی بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در پاکستان و بخش‌هایی از هند به آن وابسته است. این رود از فلات تبت در چین سرچشمه می‌گیرد، از کشمیر عبور می‌کند، قلب پاکستان را سیراب می‌کند و در نهایت به دریای عمان می‌ریزد. حوضه آبریز سند، منطقه‌ای به وسعت ۱.۱۲ میلیون کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد و بین چهار کشور چین، هند، افغانستان و پاکستان تقسیم شده است (World Bank, 2004).

بر اساس گزارش بانک جهانی، رود سند ۹۰ درصد آب مورد نیاز کشاورزی پاکستان را تأمین می‌کند و حدود یک‌چهارم اقتصاد این کشور به آن وابسته است (World Bank, 2004). اما موقعیت جغرافیایی این رود، هند را در جایگاه کشور بالادست و پاکستان را در جایگاه پایین‌دست قرار داده و همین موضوع، رابطه‌ای نامتقارن در دسترسی به آب ایجاد کرده است. برای پاکستان، سند نه‌تنها یک منبع آبی، بلکه شاهرگ حیات است؛ در حالی که هند از موقعیت خود برای تولید برق و مدیریت منابع آبی بهره می‌برد (Chellaney, 2011). این وابستگی متقابل اما نابرابر، زمینه‌ساز تنش‌های مداوم میان دو کشور شده است.

ریشه تاریخی: مناقشه‌ای از زمان استقلال

مناقشه آبی میان هند و پاکستان به سال ۱۹۴۷، زمان استقلال این دو کشور از هند بریتانیایی، بازمی‌گردد. تقسیم شبه‌قاره، حوضه رودخانه سند را بین دو کشور جدید شکافت و چالش‌های جدی برای مدیریت منابع آبی ایجاد کرد (Briscoe & Qamar, 2005). در سال ۱۹۴۸، هند برای اولین بار جریان آب به پاکستان را متوقف کرد که بحران شدیدی در کشاورزی این کشور به دنبال داشت (Iyer, 2007). این اقدام، ضرورت یک توافق رسمی را نشان داد.

پس از مذاکرات طولانی، در سال ۱۹۶۰، معاهده آب سند با میانجی‌گری بانک جهانی امضا شد. این معاهده، رودخانه‌های شرقی (راوی، بیاس و ستلج) را به هند و رودخانه‌های غربی (سند، جهلوم و چناب) را به پاکستان واگذار کرد و به هند اجازه داد از رودخانه‌های غربی برای مصارف غیرتجاری مانند تولید برق استفاده کند، مشروط بر اینکه جریان آب به پاکستان مختل نشود (Indus Waters Treaty, 1960). این معاهده، علی‌رغم سه جنگ میان دو کشور (۱۹۴۷، ۱۹۶۵ و ۱۹۷۱) و تنش‌های متعدد در کشمیر، برای بیش از شش دهه پابرجا مانده و نمونه‌ای موفق از مدیریت منابع آبی مشترک تلقی می‌شود. اما عوامل جدیدی مانند تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و پروژه‌های زیرساختی، این توافق را به چالش کشیده‌اند (Wolf, 2010).

معاهده آب سند: توافقی در معرض خطر

در دهه‌های اخیر، هند با استفاده از حق خود برای تولید برق، پروژه‌های سدسازی متعددی را در رودخانه‌های غربی آغاز کرده است. سد کشن‌گنگا بر رود جهلوم و سد راتله بر رود چناب از جمله این پروژه‌ها هستند که نگرانی‌های جدی برای پاکستان ایجاد کرده‌اند (Permanent Court of Arbitration, 2013). پاکستان معتقد است این سدها جریان آب حیاتی به این کشور را کاهش می‌دهند و بارها به دادگاه داوری بین‌المللی شکایت برده است. در پرونده کشن‌گنگا در سال ۲۰۱۳، دادگاه حکم داد که هند می‌تواند سد را بسازد، اما باید حداقل جریان زیست‌محیطی را حفظ کند (Permanent Court of Arbitration, 2013). با این حال، اختلافات بر سر جزئیات فنی همچنان ادامه دارد و گزارش گروه بحران بین‌المللی هشدار داده که این تنش‌ها می‌توانند به بحران‌های شدیدتری منجر شوند (International Crisis Group, 2023).

تحولات اخیر: تنش‌ها در سال ۲۰۲۵

در ۲۲ آوریل ۲۰۲۵، یک حمله تروریستی مرگبار در منطقه پهلگام کشمیر، که تحت کنترل هند است، جان ۲۶ گردشگر را گرفت (The New York Times, 2025). هند این حمله را به گروه‌های شبه‌نظامی مستقر در پاکستان نسبت داد و در واکنش، در ۲۳ آوریل اعلام کرد که مشارکت خود در معاهده آب سند را تعلیق می‌کند (The New York Times, 2025). این تصمیم بخشی از اقدامات هند برای کاهش روابط دیپلماتیک با پاکستان بود که شامل بستن مرزها و کاهش سطح سفارتخانه‌ها نیز می‌شد.

پاکستان این اقدام را به‌شدت محکوم کرد و آن را «اقدام جنگی» خواند. به نقل از الجزیره، پاکستان هشدار داد که هرگونه تلاش برای متوقف کردن یا تغییر جهت جریان آب، عملی جنگی تلقی خواهد شد (Al Jazeera, 2025). این کشور همچنین اعلام کرد تمام توافق‌نامه‌های دوجانبه با هند، از جمله توافق‌نامه سیملا، را تا زمانی که هند از حمایت از تروریسم و کشتارهای فرامرزی دست نکشد، معلق می‌کند. این تحولات، آب را به ابزاری استراتژیک در روابط دوجانبه تبدیل کرده و تنش‌ها را به اوج جدیدی رسانده است.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی: بحرانی چندوجهی

تعلیق معاهده آب سند می‌تواند پیامدهای فوری و بلندمدتی برای پاکستان داشته باشد. ایالت‌های پنجاب و سند، که مراکز اصلی کشاورزی این کشور هستند، به‌شدت به آبیاری از طریق کانال‌های متصل به رود سند وابسته‌اند. به گزارش رویترز، بیش از ۸۰ درصد کشاورزی و حدود یک‌سوم تولید برق پاکستان به منابع آبی حوضه سند وابسته است (Reuters, 2025). کاهش دسترسی به آب می‌تواند تولید محصولات کلیدی مانند گندم، برنج و پنبه را مختل کند، قیمت مواد غذایی را افزایش دهد و ناامنی غذایی را تشدید کند.

صنعت نساجی پاکستان، که یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های صادراتی این کشور است، نیز به شدت به آب وابسته است (Khan, 2020). توقف جریان آب می‌تواند تولید را کاهش دهد و به اقتصاد پاکستان ضربه بزند. شهرهای بزرگی مانند لاهور و کراچی، که جمعیت زیادی را تأمین می‌کنند، برای آب آشامیدنی و صنعتی به رود سند وابسته‌اند. کمبود آب در این مناطق می‌تواند به مشکلات بهداشتی و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر شود. از منظر اقتصادی، کاهش تولید کشاورزی می‌تواند تعادل تجاری پاکستان را مختل کند و کسری تجاری را افزایش دهد (Ahmed, 2019).

از منظر اجتماعی، این بحران می‌تواند ناآرامی‌ها و اعتراضات مردمی را به دنبال داشته باشد. کشاورزان، که از نظر اقتصادی به آب وابسته‌اند، ممکن است دست به اعتراض بزنند و دولت را تحت فشار قرار دهند. این وضعیت می‌تواند ثبات سیاسی پاکستان را تهدید کند و سیاست‌های داخلی این کشور را تحت تأثیر قرار دهد (Mustafa, 2013). در شهرها نیز، کمبود آب می‌تواند به مشکلات بهداشتی، افزایش بیماری‌ها و تنش‌های اجتماعی منجر شود.

هیدروپلیتیک: آب به‌عنوان ابزاری استراتژیک

مفهوم هیدروپلیتیک به نقش آب در روابط سیاسی و قدرت میان کشورها اشاره دارد. در مورد هند و پاکستان، آب به ابزاری برای اعمال فشار تبدیل شده است. بی‌بی‌سی در گزارشی به مفهوم «بمب آبی» اشاره می‌کند: کشور بالادست می‌تواند جریان آب را متوقف کند و سپس ناگهان آب ذخیره‌شده را رها کند، که باعث ویرانی در مناطق پایین‌دست می‌شود (BBC, 2018). این تهدید، حتی اگر عملی نشود، تأثیرات روانی و اقتصادی عمیقی بر پاکستان دارد.

هند از تعلیق معاهده به‌عنوان ابزاری برای فشار بر پاکستان جهت توقف حمایت از گروه‌های شبه‌نظامی استفاده می‌کند. هند معتقد است که با استفاده از موقعیت جغرافیایی خود به‌عنوان کشور بالادست، می‌تواند از آب به‌عنوان اهرم فشار بهره ببرد (Chellaney, 2011). اما برخی تحلیلگران معتقدند که هند به دلیل محدودیت‌های زیرساختی نمی‌تواند به‌سرعت جریان آب را متوقف کند و این اقدام بیشتر یک تاکتیک روانی است (Wolf, 2010). با این حال، این تاکتیک می‌تواند به بی‌اعتمادی میان دو کشور دامن بزند و زمینه را برای تنش‌های بیشتر فراهم کند.

تغییرات اقلیمی: تشدیدکننده بحران

تغییرات اقلیمی یکی از عوامل اصلی تشدید تنش‌های آبی است. ذوب یخچال‌های هیمالیا، که منبع اصلی آب رود سند هستند، در کوتاه‌مدت جریان آب را افزایش داده، اما در بلندمدت پیش‌بینی می‌شود که منابع آبی منطقه به‌شدت کاهش یابد (IPCC, 2021). مطالعات نشان می‌دهد که تحت سناریوهای تغییرات اقلیمی شدید، بارندگی سالانه در حوضه بالای سند ممکن است تا ۲۰ درصد افزایش یابد، اما افزایش دما باعث ذوب سریع‌تر یخچال‌ها خواهد شد (NASA, 2022). این امر می‌تواند به خشکسالی‌های شدیدتر و سیل‌های ناگهانی منجر شود و مدیریت آب را دشوارتر کند.

تغییر الگوهای بارندگی نیز چالش دیگری است. به گزارش ناسا، فصل‌های خشک و مرطوب رود سند تغییرات قابل‌توجهی نشان می‌دهند که برنامه‌ریزی برای استفاده از آب را پیچیده‌تر می‌کند (NASA, 2022). برای مثال، بارندگی‌های شدید در برخی مناطق باعث سیل‌های ویرانگر شده، در حالی که خشکسالی‌های طولانی‌مدت در مناطق دیگر، منابع آبی را کاهش داده است. این ناپایداری، همکاری میان دو کشور را دشوارتر کرده و نیاز به مدیریت مشترک منابع آبی را بیش از پیش آشکار کرده است (Immerzeel et al., 2010).

رشد جمعیت: افزایش فشار بر منابع

هند و پاکستان از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان هستند. بر اساس گزارش بخش جمعیت سازمان ملل، جمعیت پاکستان تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۳۳۰ میلیون نفر خواهد رسید و هند نیز با عبور از چین، پرجمعیت‌ترین کشور جهان شده است (UN Population Division, 2022). این رشد سریع جمعیت، تقاضا برای آب را به‌طور چشمگیری افزایش داده است. در حالی که منابع آبی ثابت یا در حال کاهش هستند، رقابت بر سر هر قطره آب روزبه‌روز شدیدتر می‌شود.

در پاکستان، بخش عمده جمعیت به کشاورزی وابسته است و این بخش به آب رود سند نیاز دارد (FAO, 2017). در هند نیز، ایالت‌های پرجمعیت مانند پنجاب و هاریانا به منابع آبی برای کشاورزی و تولید برق وابسته‌اند. این افزایش تقاضا، فشار بر منابع آبی را تشدید کرده و احتمال درگیری میان دو کشور را افزایش داده است (Kugelman, 2019). در مناطق شهری، رشد جمعیت نیاز به آب آشامیدنی و زیرساخت‌های بهتر را افزایش داده، اما زیرساخت‌های موجود در هر دو کشور برای پاسخگویی به این نیازها کافی نیستند.

واکنش‌های بین‌المللی: تلاش‌هایی محدود

تاکنون واکنش‌های بین‌المللی به این بحران محدود بوده است. بانک جهانی، که نقش مهمی در میانجی‌گری مناقشات آبی میان هند و پاکستان داشته، از این تحولات ابراز نگرانی کرده، اما هنوز بیانیه رسمی منتشر نکرده است (World Bank, 2025). سازمان ملل متحد نیز ممکن است به این موضوع واکنش نشان دهد، اما تاکنون اقدام مشخصی انجام نداده است. با توجه به سابقه این سازمان در میانجی‌گری مناقشات منطقه‌ای، انتظار می‌رود که از دو کشور بخواهد از تشدید تنش‌ها خودداری کنند و به گفت‌وگو بازگردند (UN, 2025).

آینده‌ای نامعلوم: تهدید یا فرصت؟

آینده این بحران نامشخص است. اگرچه هند فعلاً نمی‌تواند جریان آب را به‌طور کامل متوقف کند، اما تهدید آن فشار روانی و سیاسی شدیدی بر پاکستان وارد می‌کند. از سوی دیگر، واکنش پاکستان به تعلیق توافق‌نامه‌های دوجانبه می‌تواند تنش‌ها را تشدید کند و حتی به درگیری نظامی منجر شود. با این حال، این بحران می‌تواند فرصتی برای بازنگری معاهده آب سند و ایجاد چارچوب‌های مشترک برای مدیریت منابع آبی فراهم کند. همکاری منطقه‌ای، از جمله مدیریت مشترک حوضه‌های آبی، می‌تواند راه‌حلی پایدار برای کاهش تنش‌ها باشد (Kreamer, 2013).

در جهانی که منابع طبیعی روزبه‌روز کمیاب‌تر می‌شوند، تنش‌های آبی میان هند و پاکستان نشان‌دهنده چالش‌های بزرگی است که فراتر از قدرت نظامی و هسته‌ای عمل می‌کنند. همان‌طور که عنوان این مقاله بیان می‌کند، «بمب اتم هم آب نمی‌شود»؛ آب، عنصری است که نه با سلاح، بلکه با همکاری و مدیریت هوشمندانه می‌تواند تضمین‌کننده صلح و پایداری در منطقه باشد.

منابع:

Ahmed, M. (2019). The Economic Impacts of Water Scarcity in Pakistan. Journal of South Asian Studies, 34(2), 45-67.

Al Jazeera. (2025, April 23). Pakistan Condemns India's Suspension of Indus Waters Treaty as "Act of War". Al Jazeera News.

BBC. (2018, May 15). The Water Bomb: How Upstream Nations Weaponize Rivers. BBC News.

Briscoe, J., & Qamar, U. (2005). Pakistan’s Water Economy: Running Dry. World Bank Publications.

Chellaney, B. (2011). Water: Asia’s New Battleground. Georgetown University Press.

FAO. (2017). Water for Agriculture in Pakistan: Challenges and Opportunities. Food and Agriculture Organization.

Immerzeel, W. W., Van Beek, L. P., & Bierkens, M. F. (2010). Climate Change Will Affect the Asian Water Towers. Science, 328(5984), 1382-1385.

Indus Waters Treaty. (1960). Text of the Indus Waters Treaty. United Nations Treaty Series.

International Crisis Group. (2023). Water Wars on the Horizon: India-Pakistan Tensions. Crisis Group Asia Report No. 312.

IPCC. (2021). Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Intergovernmental Panel on Climate Change.

Iyer, R. R. (2007). Towards Water Wisdom: Limits, Justice, Harmony. Sage Publications.

Khan, A. (2020). The Role of Water in Pakistan’s Textile Industry. Economic Review, 45(3), 23-34.

Kreamer, D. K. (2013). The Past, Present, and Future of Water Conflict and International Security. Journal of Contemporary Water Research & Education, 149(1), 87-95.

Kugelman, M. (2019). Pakistan’s Water Crisis: Why a National Water Policy Is Needed. Wilson Center.

Mustafa, D. (2013). Water Resource Management in a Vulnerable World. I.B. Tauris.

NASA. (2022). Climate Variability and the Indus River Basin. NASA Earth Observatory.

Permanent Court of Arbitration. (2013). Kishanganga Arbitration (Pakistan v. India). PCA Case No. 2011-01.

Reuters. (2025, April 24). India’s Suspension of Water Treaty Threatens Pakistan’s Agriculture. Reuters News.

The New York Times. (2025, April 23). India Suspends Water Treaty with Pakistan After Kashmir Attack. The New York Times.

UN Population Division. (2022). World Population Prospects 2022. United Nations.

UN. (2025). Statement on India-Pakistan Water Tensions (Pending). United Nations Press Release.

Wolf, A. T. (2010). Sharing Water, Sharing Benefits: Working Towards Effective Transboundary Water Resources Management. UNESCO.

World Bank. (2004). Indus Basin: Economic and Environmental Impacts. World Bank Report.

World Bank. (2025). Statement on India-Pakistan Water Dispute (Pending). World Bank Press Release