دردسرهای بافت تاریخی پکن برای زها حدید

طرح جدید زها حدید، معمار مشهور معاصر، برای یک مرکز تجاری در پکن با مخالفت‌‌های فراوانی روبه‌رو شده است. مخالفان اکنون با تصمیم «انجمن سلطنتی معماران بریتانیا» یا RIBA برای جایزه دادن به این طرح به مقابله برخواسته و در حال تدارک یک کارزار بزرگ بین‌المللی هستند. به گفته آنان طرح خانم حدید بخش مهمی از محلات تاریخی و میراث فرهنگی پایتخت چین را نابود کرده است، بنابراین نه تنها شایسته دریافت جایزه نیست بلکه باید به شدت نکوهش نیز شود.

اکنون دروازه‌های سنگی و کوچه‌های باریک و پیچ در پیچی که یادگار پکن قدیم بود با مجموعه تجاری «گالاکسی سوهو» جایگزین شده است. معماری گالاکسی سوهو ترکیبی است از قوس‌های سیونسی سفید رنگی که به ارتفاع ۶۰ متر در آسمان بالا رفته‌اند و منحنی‌هایی که یادآور برش‌های افقی در سطح زمین هستند. این مجموعه قوس‌‌ها و منحنی‌ها در نهایت فرم‌های تخم مرغی‌شکل را احاطه کرده و یک مرکز تجاری بزرگ را با بیش از ۳۷ هزار متر مربع پدید می‌آورند. طرح این مجموعه تجاری به شدت مورد توجه منتقدان و داوران معماری در «انجمن سلطنتی معماران بریتانیا» قرار گرفته و آن را به خاطر سود بردن از این اشکال منحنی که با استفاده از شیشه و آلومینویم خلق شده‌ ستوده‌‌اند.

زها حدید (Zaha Hadid) معمار بریتانیایی عراقی‌الاصل از نامدارترین طراحان حال حاضر در جهان است. او نخستین زنی است که توانست جایزه معتبر پریتزکر در معماری را در سال ۲۰۰۴ به دست آورد. در سال ۲۰۱۰ نیز او جایزه استریلینگ را از انجمن سلطنتی معماران بریتانیا دریافت کرد. زها حدید در سال ۱۹۵۰ در بغداد به دنیا آمد و در «دانشگاه آمریکایی بیروت» در لبنان ریاضیات خواند اما مدرک معماری خود را از مدرسه معروف انجمن معماری لندن یا مدرسه AA دریافت کرد. شهرت جهانی زها حدید از سال ۲۰۰۰ به بعد افزایش یافت. دریافت جایزه پریتزکر، که معادل جایزه نوبل برای معماران است شهرت او را به اوج رساند. در سال ۲۰۰۸ مجله فوربس او را به عنوان شصت‌ و نهمین زن قدرتمند جهان رتبه‌بندی کرد. مجله تایم در سال ۲۰۱۰ او را یکی از تأثیرگذارترین متفکران همان سال لقب داد. طرح موزه هنرهای سده بیست و یکم یا موزه ماکسی در شهر رم و همچنین طرح آکادمی ایولین گریس (Evelyn Grace) در لندن برای او در دو سال پیاپی جایزه استیرلینگ را به ارمغان آورد. کارهای زها حدید در بسیاری از کشورهای دنیا پراکنده است؛ از آلمان و آمریکا گرفته تا جمهوری آذربایجان و کره جنوبی و فرانسه و عربستان سعودی.

او شیفتگان پرشور و پرحرارت و البته منتقدانی نیز دارد، اما طرح او برای این مرکز تجاری در شهر پکن حالا او را با حافظان میراث کهن چین درگیر کرده است. مرکز حفاظت از میراث فرهنگی شهر پکن ( بیجینگ)، که یک نهاد غیر دولتی در این کشور است، با انتشار نامه‌ای سرگشاده گفته است که این پروژه خسارت‌ها و تخریب‌های وسیعی در محلات تاریخی پکن به وجود آورده و طرح تاریخی این محلات را به کلی بر هم زده است؛ محلاتی که با خانه‌های کوچک حیاط‌‌دار و کوچه‌های باریکی که به «هوتانگ» (Hutong) شناخته می‌شوند، معروفند. این کوچه‌‌ها به نوعی معرف خصوصیت ویژه معماری شهر پکن بودند. همانند بسیاری از خیابان‌ها و کوچه‌هایی که برخی شهرهای ایران مانند یزد و کاشان به آن‌ها شناخته می‌شوند. نامه مدافعان میراث فرهنگی شهر پکن (بیجینگ) بازتاب وسیعی نیز در مطبوعات بریتانیا یافته و روزنامه‌های پرتیراژی مانند گاردین و ایندیپندنت به انتشار آن و همچنین مطالبی در خصوص طرح زها حدید پرداخته‌اند.

این سازمان غیردولتی در چین که اکنون توانسته توجه جهانی را به تخریب محلات قدیمی پکن به بهانه ساخت این پروژه جلب کند، در طول ۱۰ سال گذشته نیز نسبت به تخریب بافت‌های تاریخی در این کشور همواره معترض بوده و موفقیت‌هایی نیز در جلب نظر مقامات چینی به‌دست آورده است.

به‌جز تخریب محلات تاریخی، نحوه تصاحب زمین‌های این محلات نیز از سوی مرکز حفاظت از میراث فرهنگی پکن مورد پرسش قرار گفته است. به گفته این سازمان، حقوق قانونی ساکنان این محلات به طور عمده مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته است. این سازمان در نامه خود همچنین گفته است حمایت انجمن سلطنتی معماران بریتانیا از این پروژه سبب می‌شود از این پس مأموران دولتی به همکاری بیشتر با چنین پروژه‌هایی که باعث تخریب آثار تاریخی شهر می‌شود، بپردازند.

به گفته منتقدان این پروژه، وضعیت میراث فرهنگی و به ویژه محلات تاریخی در شهرهای چین وضعیتی بسیار بحرانی است. فشار برای اجرای پروژهای ساختمانی جدید و رشد اقتصادی چین باعث شده است تا شهرهای تاریخی زیادی قربانی طرح‌‌های توسعه شوند. با این حال در سال‌‌های اخیر حرکت‌های زیادی در جهت ظابطه‌مند کردن طرح‌های توسعه در شهرهای تاریخی آغاز شده است.

سازمان‌هایی مانند «مرکز حفاظت از میراث فرهنگی پکن» معتقدند در زمانی که آن‌ها برای متوقف کردن چنین پروژه‌هایی با دشواری در حال مبارزه هستند، حمایت برخی نهادهای بین‌المللی مثل «انجمن سلطنتی معماران بریتانیا» از این پروژه‌ها، می‌تواند تمام تلاش‌های فرهنگی آن‌ها را خنثی کند و از سوی دیگر تشویقی باشد برای پیمانکاران و مقامات محلی در تخریب بافت‌های تاریخی.

در پاسخ به این انتقادها که اکنون شهرت جهانی زها حدید را نشان رفته، دفتر معماری او نیز پاسخی منتشر کرده است. به گفته سخنگوی زها حدید، زمانی که دفتر معماری آن‌ها برای طراحی این پروژه انتخاب شد، هیچ ساختمانی در این محله تاریخی وجود نداشت و این محوطه کاملاً از هرگونه بنایی پاک شده بود.

زها حدید نیز در توصیف طرح مرکز تجاری گالاکسی سوهو گفته است که فرم‌های پیچ در پیچ آن را از کوچه‌‌های قدیم پکن الهام گرفته است. اما به دید منتقدانش این‌که به چند جمله در وصف پکن قدیم بسنده کنیم مانند نوشتن آگهی ترحیم است و تلاشی اساسی برای حفاظت از این میراث تاریخی به حساب نمی‌آيد.

در طول ۱۰ سال گذشته و به خصوص پس از سرازیر شدن پول و سرمایه بسیاری که قرار بود پکن را برای المپیک سال ۲۰۰۸ آماده کند، حداقل نیمی از محلات قدیمی این شهر با بولدوزر تخریب و به جای آن ساختمان‌ها و مراکز جدید ساخته شد. منتقدان چینی می‌گویند انتظار‌ آن‌ها از سازمان‌های جهانی این است که به جای جایزه دادن به طرح‌هایی که تاریخ چین را از روی زمین پاک می‌کند، صدای انجمن‌ها و نهادهای حامی این میراث را به گوش مسئولان دولتی برسانند.