«وجده»؛ تابوشکنی در عربستان

این‌روزها فیلم «وجده» ساخته هیفا المنصور، فیلمساز زن اهل عربستان سعودی در سینماهای کشورهای انگلستان و ایرلند به نمایش درآمده است. در اکران این هفته می‌پردازیم به معرفی این فیلم.

«وجده» نخستین‌بار در سال ۲۰۱۲ در جشنواره فیلم ونیز به نمایش درآمد و مورد استقبال قرار گرفت. موفقیت فیلم باعث شد که علاوه بر بردن برخی از جوایز این جشنواره، کارگردان آن، هیفا المنصور، به‌عنوان رئیس هیات داوران بخش مسابقه فیلم‌های اول جشنواره فیلم ونیز در سال ۲۰۱۳ به این جشنواره دعوت شود. پس از ونیز، فیلم در جشنواره‌های دیگری چون تلوراید، بلگراد، روتردام و سیدنی نیز به روی پرده رفت و جوایزی هم به‌دست آورد.

«وجده» دختر یازده ساله‌ای است که در ریاض، پایتخت عربستان سعودی زندگی می‌کند. او آرزو دارد که یک دوچرخه سبز داشته باشد و بتواند با عبدالله، یکی از بچه‌های محله مسابقه دهد، اما بر اساس قوانین کشور عربستان دختران حق دوچرخه‌سواری ندارند و برای همین هم هر چه اصرار می‌کند، مادرش برایش دوچرخه نمی‌خرد. از طرف دیگر مادر وجده با شوهرش که قصد دارد یک بار ازدواج کند و سر او هوو بیاورد درگیر است و در این میان وجده تلاش می‌کند خودش پول خرید دوچرخه رؤیایی‌اش را فراهم کند.

«وجده» توسط هیفا المنصور، نویسنده و کارگردان زن اهل عربستان سعودی نوشته و کارگردانی شده است. المنصور اولین فیلمساز زن عربستان است و «وجده» نخستین فیلمی است که توسط یک کارگردان زن و کاملاً در عربستان فیلمبرداری و ساخته شده است. اهمیت این مسئله وقتی بیشتر آشکار می‌شود که توجه داشته باشیم هنوز در عربستان زنان از حق رأی، حق راندن اتوموبیل و حتی حق حضور در اجتماع بدون همراهی یک مرد از خویشاوندانشان برخوردار نیستند. در چنین شرایط تبعیض‌آمیزی طبعاً ساختن یک فیلم توسط یک فیلمساز زن با موضوعی که به خط قرمزهای یک جامعه سنتی می‌پردازد یک تابوشکنی محسوب می‌شود.

هیفا المنصور درباره واکنش جامعه عربستان نسبت به او و فیلمش می‌گوید: «در عربستان سعودی برخورد بسیار دوگانه‌ای با من می‌شود. عده‌ای مرا دوست دارند و افراد زیادی هم دوستم ندارند. آنها عموماً محافظه‌کارهای سنتی هستند که علاقه‌ای ندارند زنان فیلم بسازند، در خارج از خانه کار کنند و توانایی‌ها و استعدادهایشان را نمایش دهند. اما من این برخوردها را شخصی تلقی نمی‌کنم. فکر می‌کنم خوب است که این بحث‌ها در جامعه دربگیرد. این مسائل برای جامعه مفید هستند. آدم‌ها باید درباره این مسائل صحبت کنند. این خوب است که فیلمی ساخته شود و درباره آن صحبت شود، چه دوستش داشته باشند و چه از آن متنفر باشند، مسئله‌ای عادی است. این نشانه‌ای از این است که جامعه حرکتی رو به جلو دارد.»

هیفا المنصور دختر عبدالرحمان منصور، شاعر عرب است. او که در عربستان زاده شده و رشد کرده، به علت نبودن سالن سینما و امکان فیلم دیدن، سینما را با دیدن فیلم‌های ویدئویی، به‌ویژه فیلم‌های هالیوودی و بالیوودی شناخت. او پس از تحصیل در رشته ادبیات در قاهره، به مدرسه فیلمسازی در سیدنی استرالیا رفت و در آنجا سینما آموخت. او به گفته خودش برای دیده شدن به فیلمسازی روی آورده است. می‌گوید: «در عربستان و به خاطر فرهنگ آن احساس می‌کردم به عنوان یک زن موجودی نامرئی هستم.»

المنصور پس از بازگشت به عربستان سه فیلم کوتاه ساخت که جوایزی از جشنواره‌های مختلف برایش به ارمغان آوردند. سپس با ساختن مستند «زنان بدون سایه» سراغ زندگی پنهان زنان کشورهای حاشیه خلیج‌فارس رفت. این مستند با اقبال جشنواره‌ها روبرو شد و راه را برای هیفا گشود که نخستین فیلم بلندش «وجده» را جلوی دوربین ببرد. او نخست در یکی از کارگاه‌‌های فیلمنامه‌نویسی جشنواره فیلم ساندنس در جوردن شرکت کرد و از آنجا با کمپانی فیلمسازی آلمانی «ریزور فیلم» که پیشتر آثاری چون «والتز با بشیر» با موضوع خاورمیانه را تهیه‌کرده بود آشنا شد. این آشنایی و ورود کمپانی «ریزور فیلم» به پروژه در مقام تهیه‌کننده، سرمایه لازم برای تولید فیلم با مشارکت کمپانی‌های فیلمسازی آلمانی را فراهم کرد و سرانجام فیلم در عربستان جلوی دوربین رفت.

ساختن فیلم در کشوری که صنعت تولید و نمایش فیلم ندارد بخشی از مشکل است و بخش دیگر، مشکلات کارگردان زنی است که با توجه به قوانین سختگیرانه عربستان، نمی‌تواند حتی به‌راحتی بر سر صحنه فیلمش حاضر شده و با عوامل فیلمش کار کند.

هیفا المنصور درباره مشکلات فیلمسازی به‌ویژه برای یک کارگردان زن در عربستان می‌گوید: «عربستان کشوری است که فیلمسازی در آن خیلی مشکل است و قوانین سختی دارد. گاهی من اجازه نداشتم که همراه با گروهم در خیابان حاضر شوم و کارگردانی کنم و مجبور بودم در یک ون مخفی شوم و بیشتر وقت‌ها با استفاده از تلفن همراه صحنه را کارگردانی کنم. اما فکر می‌کنم در کل فیلمبرداری کردن و ساختن فیلمی در عربستان و چنین فرهنگی در نهایت ارزش‌اش را داشت چرا که کمک می‌کند فرهنگ این جامعه بازتر شود و افراد با سعه‌صدر و بردباری بیشتر برخورد کنند و سینما را بهتر و بیشتر بپذیرند. در کل تجربه سخت اما سودمندی بود.»

المنصور نخستین‌بار فیلمنامه «وجده» را به عنوان بخشی از پایان‌نامه دوره فوق‌لیسانس‌اش در رشته سینما نوشت. اما بعدتر و در طی پنج سالی که صرف فراهم آوردن امکان تولید فیلم و سرمایه لازم برای ساخت آن کرد، فیلمنامه بارها بازنویسی شد و تغییر کرد.

او درباره بازنویسی این فیلمنامه و نوشتن شخصیت اصلی آن می‌گوید: «اولین نسخه فیلمنامه به این شکل نبود و من شخصیت اصلی آن را دوست نداشتم. روزی فیلمی دیدم که داستانی مشابه داشت و درباره دختر باهوش و معصومی بود که در یک جامعه بسته زندگی می‌کند. وقتی به خانه رفتم احساس می‌کردم حس همذات‌پنداری در این فیلمنامه وجود ندارد. شروع به بازسازی شخصیت اصلی کردم. مقدار زیادی از واقعیت را وارد فیلمنامه کردم و شخصیت را تقریباً بر اساس خواهرزاده‌ام بازنویسی کردم. خواهرزاده من باهوش است و هرگز حاضر به نه شنیدن نیست. یک زن جوان قوی است که تلاش می‌کند به هدف‌هایش دست پیدا کند. نوشتن این شخصیت تجربه لذت‌بخشی بود، اینکه به این شخصیت سلیقه و سبک ویژه خودش را ببخشی، اینکه مثلاً چه نوع موسیقی گوش می‌کند و اینطور چیزها. زندگی بخشیدن به یک شخصیت و دیدن اینکه در هنگام نوشتنش چگونه حرکت می‌کند لذت‌بخش بود.»

منتقدان «وجده» را بسیار پسندیده‌ و نقدهای مثبتی بر آن نوشته‌اند. از نکاتی که برخی به آن اشاره داشته‌اند تأثیرپذیری المنصور در این فیلم از سینمای نئورئالیسم ایتالیا و فیلمی مانند «دزد دوچرخه» ساخته ویتوریو دسیکا بوده است. برخی دیگر نیز فیلمنامه فیلم را تأثیر گرفته از فیلم‌هایی چون «آفساید» ساخته جعفر پناهی و «روزتا» ساخته برادران داردن دانسته‌اند، البته هیفا المنصور در گفت‌وگوهایش به تأثیرپذیری‌اش از سینمای اجتماعی ایران اشاره کرده است. رابی کالین، منتقد «تلگراف» از منتقدانی است که با دادن چهار ستاره به فیلم آن را با فیلم‌های جریان نئورئالیسم ایتالیا مقایسه کرده و آن را اثری خوانده که مرزها را می‌شکند. دیوید پارکینسون، منتقد «امپایر» نیز چهار ستاره به فیلم داده و آن را اثری مختصر و مفید، جذاب و قابل توجه خوانده است.

«وجده» با زمان ۹۸ دقیقه محصول سال ۲۰۱۲ کشورهای آلمان و عربستان سعودی است.