اگوست ببل، آشپزخانه و اسارت زن

۱۳ اوت مصادف بود با صدسالگی خاموشی اگوست ببل، نظریه‌پرداز و فعال سیاسی نامدار آلمان که سوسیال دمکراسی را به نیرویی در سطح ملی و بین‌المللی بدل کرد، اما کتاب  ببل در زمینه حقوق زنان نیز بخشی قابل اعتنا از از کارنامه او به شمار می‌رود. تاکید او بر لزوم برابر حقوقی زنان و مردان حتی در میان همفکرانش نیز با موانع روبه‌رو بود، اما سرانجام تابوهای بسیاری شکست و این کتاب، به کتابی مرجع بدل شد.

«برچیدن آشپزخانه در خانه‌ها برای شمار کثیری از زنان نوعی رهایی است. باید به ایجاد آشپزخانه‌های  بزرگ و  جمعی روی آورد؛ آشپزخانه‌هایی که در آنها رنج دود خوردن و تحمل حرارت و آلوده‌شدن به چربی و دوده در کار نباشد؛ آشپزخانه‌هایی که با پیشرفته‌ترین امکانات تکنیکی و ماشینی باید بیشتر به سالن شبیه باشند تا محل کار؛ تا کار به شدت نامطبوع و وقت‌گیری که به دوش زنان گذاشته شده همگانی و  به تفریح بدل شود...

زن در جامعه جدید به لحاظ اجتماعی و اقتصادی باید مستقل باشد و فارغ از  سلطه  هر اثری از اقتدار و استثمار. او همچون انسانی آزاد باید همتراز مردان بایستد و حاکم سرنوشت خویش باشد.»

گرچه ایده اگوست ببل درباره آشپزخانه تا حدودی غیرمتعارف می‌نماید، ولی بحث اصلی او که به برابر حقوقی زن و مرد برمی‌گردد از اولین بحث‌ها در زمانه‌ای است که حتی در خود غرب هم چندان به این مسائل توجه نمی‌شد. ببل رهبر بزرگترین حزب سوسیال دمکراسی دنیا بود، شخصیتی بود در کل اروپا شناخته‌شده و مورد احترام دوست و دشمن. هم تئوریسین بود، هم سازمانگر و هم نویسنده.

ببل در زمانه‌ای که سندیکا در آلمان ممنوع بود سازمانگر مقاومت در برابر دستمزدهای نازل برای کارگران شد، و گرچه آفریقا را چندان شایسته رهایی از زنجیر استعمارگرایی نمی‌دانست، اما با مداخله نظامی کشورش در بیرون مرزها هم موافق نبود. یکی از نقاط برجسته او اما توجه و تمرکزی است که روی مسائل مربوط به حقوق زنان دارد.

عرصه‌‌ای که تیول مردان بود

در زمانه ببل بی‌حقوقی و صغارت و حقارت زنان امری طبیعی و  سرنوشتی محتوم برای نیمی از آحاد جامعه به شمار می‌رفت.

جنبش کارگری نیز در بخش بزرگی از دوره خودش جنبشی مردانه بود. بنیانگذاران آن یا کارورزان و کارگرانی مانند ببل بودند یا دانشورانی مانند مارکس و انگلس. در همه این عرصه‌ها زنان به گونه سیستماتیک امکان ورود نداشتند. حتی حضور فزاینده زنان در مشاغل کارگری و صنعتی نیز به عنوان استثنایی‌هایی در "کارهایی که اصولا به مردان تعلق دارند" تلقی می‌شد.

اثر معروف ببل  به نام "زن و سوسیالیسم" که سال ۱۸۷۹ در زوریخ منتشر شد ورق را تا حدود زیادی برگرداند. این اثر گرچه بلافاصله در آلمان ممنوع اعلام شد ولی به تدریج نام ببل را در جهان پرآوازه ساخت و به مبنای تئوریکی برای تلاش در میان چپ‌ها و حتی نیروهای دیگر برای رهایی زنان بدل شد.

ببل در "زن و سوسیالیسم" به تشریح موقعیت زن از آغاز تا دوران مدرن می‌پردازد. او در این راستا از دیدگاه‌های چارلز فوریر و در چاپ‌های بعدی از کتاب معروف انگلس با نام "منشا خانواده، مالکیت خصوصی و دولت" که سال ۱۸۸۴ انتشار یافت تا حدود زیادی بهره جسته است. حرف اساسی او که برای دوره خودش چندان متعارف نبود این بود که موقعیت تبعیض‌آمیز زن قبل از همه محصول مناسبات نابرابر اجتماعی است و ربطی به طبیعت و سرنوشت ندارد. آموزه‌های مذهبی نیز از نظر ببل موجد این مناسبات نابرابر نیستند، بلکه عمدتاً آن را رسمیت و مشروعیت می‌بخشند.

ببل گرچه رهایی کامل زن را به برقراری جامعه سوسیالیستی موکول می‌کرد، ولی برای مسائل مربوط به تامین حقوق اولیه زنان در شرایط غیرسوسیالیستی آنقدر اهمیت قائل بود که آن را به‌سان همفکران و همقطاران خویش به تابعی محض از نبرد طبقاتی بدل نکند و شش ماه از مجموع ۵۰ ماه حضور خود در زندان را به کار تئوریک و تحقیقی روی اثر معروف‌اش اختصاص دهد.

کار و تمرکز ویژه ببل روی حقوق زنان البته حتی در میان همقطاران و هم‌حزبی‌های او نیز ابتدا با اکراه و نفی روبه‌رو شد، ولی نفوذ کلام و اقتدار معنوی ببل و جنبه‌های تحقیقی کار او سرانجام سدها را شکست و کتاب را به یکی از آثار مرجع جنبش کارگری بدل کرد.

مقاومت از همه‌سو

چند سال بعد با تلاش‌های کسانی مانند کلارا تسکین تلاش برای تامین حقوق زنان در آلمان جنبه سازمانگرانه یافت.

او در برنامه عملی که سال ۱۸۸۹میلادی تحت عنوان "مسئله زنان و کارگران زن در دوران معاصر" منتشر کرد میان جنبش زنان و سیاست‌های یک حزب سوسیالیستی پیوند زد و مطالبات مربوط به زنان را بیش از پیش در کانون توجه این گونه احزاب قرار داد.

طرفه این که زنان همرزم او اغلب می‌بایست علیه هم‌حزبی‌های مرد خود هم مبارزه کنند، چون آنها نیز برای مثال خواست زنان درباره  دستمزد برابر با مردان را تهدیدی برای فرادستی و امتیازات خود در محیط خانه تلقی می‌کردند. کتاب ببل دستمایه‌ای قوی به دست زنان داد که با همسران و رفقا و پدران هم‌فکر خود از در مقابله درآیند.

"زن و سوسیالیسم" در زوریخ منتشر شد، اما بلافاصله در آلمان ممنوع اعلام شد. این اثر اما نام ببل را در جهان پرآوازه ساخت و به مبنایی تئوریک برای تلاش در میان چپ‌ها و حتی نیروهای دیگر برای رهایی زنان بدل شد. در ده سالی که به دلیل ممنوعیت‌های قانونی ناشی از دوران بیسمارک ممنوعیت انتشار  زن و سوسیالیسم ادامه یافت، دست کم هشت بار این اثر در خفا چاپ و منتشر شد.

ببل در چاپ‌های بعدی اثر نیز تصحیح و تکمیل آن را ادامه داد. سال ۱۹۱۰ یعنی همزمان با ۷۰ سالگی ببل چاپ پنجاهم زن وسوسیالیسم منتشر شد و تا زمان خاموشی او در سال ۱۹۱۳ دست کم به ۲۶ زبان دنیا ترجمه شد و ۲۰۰ چاپ از آن بیرون آمد.

ببل در اثر خود تمرکز چندانی بر ساختار سلسله‌مراتبی و تبعیض‌آمیز درون خانواده نمی‌کند؛ موضوعی که از جمله انتقادهای فمینیست‌های معاصر به این کتاب است. ببل ولی حداقل در تامین شرایط عمومی برای رفع تبعیض از زنان ورای مورد آشپزخانه جمعی، پیشنهادهای عملی‌تر را هم مطرح می‌‌کند که بخشی از آنها حالا دیگر به امری متعارف در جوامع بدل شده‌اند، مثل ایجاد امکان عمومی برای تربیت و سرگرم‌کردن کودکان (یعنی کودکستان).

با توجه به تامین بخش بزرگی از حقوق زنان و سهمی که جنبش زنان در این زمینه داشته است و دارد، کتاب ببل حالا دیگر چندان مورد اعتنا و اقبال نیست و بخش‌هایی از آن هم به لحاظ علمی و عملی بیش از پیش موضوع مناقشه است. با این همه بسیاری از پژوهشگران عرصه حقوق زنان ببل را از نخستین پیشقراولان مبارزه برای آزادی همه‌جانبه زنان در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و جنسی می‌دانند.

ببل که سال ۱۸۴۰ در کلن آلمان زاده شده بود صدسال پیش در چنین روزهایی، یعنی در ۱۳ اوت ۱۹۱۳ در بیمارستانی در سویس درگذشت و چهار روز بعد در میان مشایعت و وداع گسترده بخش‌هایی از مردم آلمان به خاک سپرده شد. نام ببل همچنان در تاریخ معاصر جهان یادآور شخصیتی است که  سوسیال دمکراسی را به نیرویی اساسی در صحنه ملی و بین‌المللی بدل کرد و در عین حال، حقوق زنان را در مرکز توجه جنبش‌های اجتماعی دوران خویش قرارداد.