بازگشت «ابتکار» به محیط زیست

صندلی خالی مانده ریاست سازمان حفاظت محیط زیست ایران در دولت یازدهم سرانجام شاهد حضور کسی است که در دولت محمد خاتمی نیز بر این کرسی تکیه زده بود. انتخاب معصومه ابتکار از سوی حسن روحانی با واکنش مثبت کارشناسان و همچنین برخی سازمان‌ها و انجمن‌های غیردولتی محیط زیستی رو به رو شده است. ابتکار در جلسه معارفه خود در روز چهارشنبه ۲۰ شهریور ماه اقدام دولت احمدی‌نژاد در جهت انحلال و تنزل شورای عالی محیط زیست کشور را اقدامی غیرقانونی خواند و از رییس جمهور خواست طبق وعده‌های انتخاباتی‌اش ابقای این شورا را در دستور کار فوری قرار دهد. او همچنین بازدید از دریاچه ارومیه را نخستین سفر کاری خود خواند و گفت بلافاصله پس از در دست گرفتن ریاست سازمان به ارومیه خواهد رفت.

 معصومه ابتکار که روزگاری در صف «دانشجویان خط امام» بود و فعالانه در اشغال سفارت آمریکا در تهران حضور داشت، در دهه هفتاد به احزاب اصلاح طلب پیوست و سپس ریاست سازمان حفاظت محیط زیست ایران را در فاصله سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ بر عهده گرفت. ابتکار پس از آن سازمان غیردولتی «صلح و محیط زیست» را پایه گذاری کرد. معصومه ابتکار از سال ۱۳۸۵ به عنوان منتخب مردم به شورای شهر تهران راه یافت و کمیته محیط زیست این شورا را تاسیس کرد و خود نیز ریاست آن را بر عهده گرفت. با این حال صلاحیت او برای حضور در انتخابات دور چهارم شورای اسلامی شهر تهران از سوی شورای نظارت بر انتخابات رد شد. در دلایل رد صلاحیت او عدم التزام به اسلام و همچنین عدم تمکین به قانون اساسی کشور ذکر شده بود. ابتکار در مصاحبه‌ای که پس از رد صلاحیتش با مطبوعات انجام داد گفت «در روزهایی که در شورای شهر تهران فریاد می‌زدم و موضوع زیان آور بودن پارازیت‌ها، پارک پردیسان، برنج و گندم آلوده را هشدار می‌دادم آقایان می‌آمدند و می‌گفتند برایت گران تمام می‌شود».

اما حالا حسن روحانی پس از رایزنی‌ها و تعلل بسیار او را به عنوان معاون خود و رییس سازمان محیط زیست ایران انتخاب کرده است. او پیش از این که به این سمت منصوب شود، به عنوان رییس کارگروه محیط زیست، برنامه‌های کوتاه مدت و میان مدت دولت یازدهم را برای رییس جمهور جدید ایران تدوین کرده بود. در ماه‌های گذشته نام او بیش از سایر گزینه‌ها برای تصدی این مقام شنیده می‌شد. تأخیر رییس جمهور ایران در معرفی رییس سازمان محیط زیست که تقریباً آخرین مقام مهمی است که از سوی حسن روحانی معرفی شده، انتقادهایی را در پی داشت. به گفته منتقدان رییس جمهور می‌بایست زودتر از این با انتخاب رییس این سازمان به وضعیت ناخوشایند محیط زیست ایران رسیدگی می‌کرد.

خانم ابتکار که صبح روز ۲۰ شهریورماه در محل سازمان حفاظت محیط زیست ایران در پارک پردیسان حضور یافته بود تا صندلی ریاست را از محمد محمدی‌زاده تحویل بگیرد به رسانه‌ها اعلام کرد عصر نوینی در سازمان محیط زیست ایران آغاز شده و دوران تحول را در پیش رو خواهیم داشت. او از همه مسئولان این سازمان خواست تا هرچه سریع‌تر گزارشی از حوزه کاری خود ارائه کنند تا بر اساس آن بتوان به سمت تحقق برنامه‌ها و همچنین انجام اصلاحات پیش رفت. با این حال او تاکید کرد کار بسیار سختی در پیش رو دارد و کسی نمی‌تواند معجزه کند.

او همچنین پس از نخستین حضورش در جلسه هیئت دولت در بعد از ظهر روز چهارشنبه به خبرنگاران گفت ارتباط سازمان محیط زیست با سایر دستگاه‌ها و نهادهای کشور به منظور اجرای قوانین زیست محیطی آغاز شده تا حکمرانی مطلوب محیط زیست در ایران تقویت شود. او یکی از اولویت‌های خود را جلوگیری از آلودگی هوا و آسیب رسیدن به کیفیت زندگی مردم اعلام کرد و در مورد دریاچه ارومیه نیز گفت دولت ایران برای نجات این دریاچه برنامه‌هایی دارد.

ابتکار هنگامی که ریاست این سازمان را در دولت خاتمی بر عهده داشت توانست نسبت به دوره‌های پیشین تحولات مثبتی به وجود آورده و جایگاه سازمان محیط زیست را ارتقاء بخشد. از جمله کارهای به یادماندنی او کمک به شکل‌گیری و تاسیس نهادهای مستقل و غیردولتی در زمینه حفاظت از محیط زیست بود، به طوری که آمار سازمان‌های مردم نهاد و همچنین حضور مسئله محیط زیست در مطبوعات و فضای مجازی با دوران پیش از آن قابل مقایسه نیست.

در سال ۲۰۰۶ میلادی برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد معصومه ابتکار را در کنار هفت نام دیگر به عنوان «قهرمانان زمین» در آن سال معرفی کرد. جایزه قهرمانان زمین که از سال ۲۰۰۴ بنیان‌گذاری شده است هرسال به تعدادی از افراد یا سازمان‌هایی که در زمینه محیط زیست تلاش موثری داشته‌اند اهدا می‌شود.

معصومه ابتکار در زمان حضور در شورای شهر تهران نیز از منتقدان سرسخت برخی از سیاست‌های دولت محمود احمدی‌نژاد در زمینه محیط زیست بود. او نسبت به غیراستاندارد بودن بنزین‌های تولید ایران هشدار داد و اعلام کرد میزان بخارات ماده سمی بنزن در سوخت‌های داخلی چندین برابر حد مجاز است. او همچنین بارها نسبت به واگذاری اراضی ملی به طرح‌های توسعه و عمرانی اعتراض کرد. ابتکار به طور جدی معترض آخرین تصمیمات زیست محیطی دولت دهم بود که در واپسین روزهای کاری آن اتخاذ شد. واگذاری مجوز فعالیت‌های معدنی در مناطق حفاظت شده زیست محیطی جزو این موارد است.

 در برنامه‌های دولت حسن روحانی یک بخش نیز به «پایدارسازی محیط زیست» اختصاص یافته که معصومه ابتکار در تدوین آن نقش داشته است. در ابتدای این بخش با تایید و قبول وضعیت بحرانی در محیط زیست کشور و تکیه بر آمارها عنوان شده است که طی چند دهه گذشته روند تخریب محیط زیست شدت گرفته و اکنون به مرز خطرناکی رسیده است. توجه به بحران آب و خشکسالی در کشور، مساله مهم و بنیادین آلودگی هوا، و همچنین پرداختن به وضعیت بسیار نگران‌کننده فرسایش و آلودگی خاک نیز جزو مواردی است که کارگروه زیست محیطی رییس جمهور ایران به ریاست معصومه ابتکار آن را در فهرست برنامه‌های دولت ایران قرار داده‌اند.

کاهش تحریم‌های آمریکا و افق همکاری زیست محیطی

اما از آن‌جا که ظاهراً بخت به خانم ابتکار روی آورده است، انتخاب او به طور اتفاقی با اعلام کاسته شدن از تحریم‌های آمریکا علیه ایران در زمینه همکاری‌های زیست محیطی نیز هم‌زمان شد. روز سه شنبه دهم سپتامبر، دولت ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که برخی تحریم‌ها علیه ایران را که شامل همکاری در موارد بشردوستانه و عام‌المنفعه بین ایرانیان و آمریکایی‌ها می‌شود کاهش می‌دهد. این مجوزها در زمینه خدمات بهداشتی، امدادرسانی به هنگام بلاهای طبیعی و همچنین حفاظت از حیات وحش است. از جمله فعالیت‌های دیگری که این مجوز را از سوی دولت آمریکا دریافت کرده‌اند می‌توان به پروژه‌های حقوق بشری در داخل ایران و رویدادهای ورزشی اشاره کرد  [۱].

بنابراین اکنون با این مجوز جدید فعالیت‌هایی که در ارتباط با حفظ محیط زیست و یا نجات گونه‌های کمیاب جانوران در ایران است می‌تواند از حمایت‌های افراد، انجمن‌ها، نهادها و دانشگاه‌های آمریکایی نیز برخوردار شود.

اکنون با فضای مثبت به وجود آمده، انتظارات و توقعات زیادی از معصومه ابتکار وجود دارد. او که سابقه حضور در مقام ریاست سازمان محیط زیست و همچنین ریاست کمیته زیست محیطی شورای شهر تهران را در پرونده کاری‌اش دارد باید بتواند از یک سو روند تخریب سریع زیستگاه‌های طبیعی در ایران را متوقف کند و از سوی دیگر در مقابل بی‌قانونی مراکز قدرت، دستگاه‌ها و نهادهای دیگر بایستد. اما آیا این منتقد جدی سیاست‌های سازمان محیط زیست در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد، خواهد توانست پاسخگوی انتظارات فراوان فعالان این عرصه در زمینه حفاظت مناطق زیست محیطی ایران باشد؟ او خود در مراسم معارفه‌اش از مردم و رسانه‌ها خواست با جدیت اعمال دولت و سازمان محیط زیست را رصد کنند.

در همین زمینه:

آب و محیط زیست در برنامه‌های دولت یازدهم