تاراج هزاران سند تاریخی سازمان میراث فرهنگی

کارکنان سابق مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی ایران از مفقود شدن هزاران نقشه بناهای تاریخی و همچنین فروش غیرقانونی کتاب‌ها و عکس‌های قدیمی این مرکز پرده برداشته‌اند. در صورت تأیید این گزارش‌ها، سازمان میراث فرهنگی ایران با یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های خود در سال‌های اخیر روبه‌رو خواهد شد.

گزارش‌ها در این زمینه حاکی از آن است که بخشی از حدود ۴۷ هزار جلد کتاب، به همراه نقشه‌های اوزالیدی از بناهای تاریخی و همچنین گزارش‌های چندین دهه کاوش باستان‌شناسی در نقاط مختلف ایران در جریان نقل و انتقال این مرکز به شیراز مفقود شده و یا سر از بازار سیاه در آورده است.

به گفته یکی از کارکنان مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، به هنگام انتقال پژوهشکده و مرکز اسناد این سازمان به شیراز که در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد و به هنگام حضور حمید بقایی در این سازمان صورت گرفت، بسیاری از کتاب‌ها به ویژه کتاب‌های تاریخی ارنست هولستر، عکاس آلمانی‌الاصلی که زمان قاجار در ایران عکاسی می‌کرد، از بین رفتند. همچنین در آن زمان بخشی از کتاب‌های مرکز اسناد سازمان به فروشگاه «شهر کتاب» نیاوران در تهران فروخته شدند.

روزنامه همشهری که گزارش مفصلی در مورد آنچه «تاراج اسناد میراث فرهنگی کشور» خوانده، منتشر کرده به نقل از این کارمند سازمان میراث فرهنگی آورده است که هنگام انتقال مرکز اسناد به شیراز، که علیرغم مخالفت وسیع کارشناسان میراث فرهنگی صورت گرفت، خوشنویس، معاون وقت سازمان میراث فرهنگی حتی از حضور کارشناسان به هنگام انتقال اسناد ارزشمند و تاریخی جلوگیری کرد و بنابراین کارگران این اسناد ارزشمند را داخل کامیون‌ها ریختند. پس از شکست طرح انتقال پژوهشکده و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و بازگشت دوباره آن به تهران، مشاهده شده است که این اسناد آن چیزی نیست که از تهران به شیراز رفت.

نابودی اسنادی که برای بسیاری از آن‌ها هیچ جایگزینی وجود ندارد باعث شد تا فریبا فرزام، رییس مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی در آن زمان از مقام خود کناره‌گیری کند. خانم فرزام نیز اکنون اعلام کرده است آنچه در این مرکز اسناد نگهداری می‌شد حاصل چند دهه فعالیت‌های سازمان در زمینه کاوش، مرمت، پژوهش‌های مردم‌شناسی و تهیه نقشه آثار تاریخی بود. او از بین رفتن این عکس‌‌ها و نقشه‌ها را یک «جنایت و خیانت» به میراث فرهنگی کشور خوانده است و اظهار نگرانی کرده که افراد سودجو از این اسناد سوءاستفاده کنند.

گزارش‌‌ها همچنین حاکی از آن است که هم‌اکنون تعداد زیادی از عکس‌‌های تاریخی که حتی نشان سازمان میراث فرهنگی و شماره و کد طبقه‌بندی مرکز اسناد را بر خود دارند در خیابان منوچهری تهران به فروش می‌رسند.

این نخستین بار نیست که گزارش‌هایی در مورد وضعیت کتاب‌ها، اسناد تاریخی و گزارش‌های باستان‌شناسی ایران در جریان انتقال پژوهشگاه و مرکز اسناد به شیراز منتشر می‌شود. در همان زمان نیز گفته شد که وضعیت نگهداری این اسناد ارزشمند به هیچ وجه مناسب نبوده و بخش زیادی از آن‌ها در کارتن و داخل کانتینر و برخی دیگر نیز در مکان‌‌های نامناسب نگهداری می‌شدند. بخش دیگری از این اسناد هنوز ظاهرا در داخل کارتن‌ها در محوطه باستانی تخت جمشید قرار دارد.
در گزارش دیگری که خبرگزاری میراث فرهنگی ایران در مردادماه منتشر کرد مشخص شد همچنان بخش زیادی از کتاب‌های ارزشمند سازمان در داخل کارتن‌ها و در شیراز هستند و جایی برای منتقل کردن آن‌ها وجود ندارد. طبق عکسی که توسط محمد تقی عطایی، باستان‌شناس و پژوهشگر، در اختیار خبرگزاری میراث قرار گرفته، بخش زیادی از این اسناد و کتاب‌ها همچنان در کارگاه نجاری محوطه تخت جمشید نگهداری می‌شوند و خطر رطوبت و عوامل دیگر آن‌ها را تهدید می‌کند.

گزارش‌های جدید‌تر حاکی از آن است که انتقال این اسناد به شیراز و سپس به تهران بدون رعایت تشریفات اداری و صورت‌برداری دقیق و تهیه فهرست از اموال منتقل شده صورت گرفته و بنابراین هنوز مشخص نیست چه تعداد از آثار منتقل شده به شیراز اکنون به تهران بازگشته‌اند. نحوه انتقال این اسناد به‌گونه‌ای بوده است که بسیاری آن را طرح ضربتی انتقال اسناد لقب داده‌اند. این در حالی است که هرگونه انتقال و جابه‌جایی کتابخانه‌‌ها و اسناد تاریخی باید طبق اصول و ضوابط مشخصی صورت بگیرد.

هم‌اکنون کار شمارش کتاب‌های این مرکز در تهران به صورت دستی ادامه دارد و تاکنون حدود سه هزار کتاب شمارش شده است. کارکنان پژوهشکده مرمت و حفاظت اعلام کرده‌اند در میان اسناد منتقل شده تعداد زیادی نگاتیو شیشه‌ای حاوی پرتره‌های تاریخی و تصاویری قدیمی از برخی آثار باستانی کشور وجود داشت ولی این نگاتیو‌ها شماره و کدخوانی نشده بودند، بنابراین مفقود شدن برخی از آن‌ها به‌‌سادگی مشخص نمی‌شود.

هنوز یک ماه از زمان انتصاب محمدعلی نجفی به سمت ریاست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نگذشته است. در این مدت اولویت‌های زیادی برای سر و سامان دادن به وضعیت این سازمان از سوی کارشناسان و انجمن‌های مختلف مطرح شده است؛ از توقف تخریب خانه‌‌های تاریخی تا رسیدگی به وضعیت پژوهشکده باستان‌شناسی. اما به‌نظر می‌رسد اخباری که از وضعیت مرکز اسناد این سازمان منتشر شده، اولویت جدیدی برای نجفی مشخص کرده است. او حالا در ابتدا باید بداند در خزانه سازمانش چه از گذشته بر جای مانده و چه چیز بر باد رفته است.