ثبت احوال ایران، اسامی چالشی و "مهندسی نام"

محسن کرمی، معاون حقوقی و سجلی سازمان ثبت احوال در نخستین نشست موسوم به "همایش مهندسی فرهنگ نام‌گزینی" در سال ۱۳۸۹ گفته بود: «از سال ۱۲۹۷ که این سازمان تاسیس شده، اکثر نام‌های ایرانیان با الهام از ائمه معصومین، شامل فاطمه و زهرا و علی و محمد می‌شود.»

محسن اسماعیلی، مدیرکل اسناد هویتی این سازمان هم  در ۲۵دی ماه ۱۳۹۲ می‌گوید: «طی ۹۵ سال گذشته اسامی محمد، علی، حسین، مهدی، رضا، فاطمه، زهرا، مریم، معصومه و زینب دارای بیشترین فراوانی بوده‌اند.»

اسماعیلی در گفتگو با خبرگزاری "مهر" اعلام کرده که از میان یک میلیون و ۴۵۰  هزار ولادت سالانه در کشور، یک هزارم نوزادان اسامی چالشی دارند.

او بدون توضیح در مورد اسامی چالشی، به ریشه خارجی در برخی از آنها اشاره می‌کند و می‌گوید، "مهندسی نام" برای این است که الگوهای گرفته شده از فرهنگ غربی و بیگانه، تغییر کنند.

این مقام ثبت احوال از تشکیل "کمیته‌های مشاوره نام" در استان‌ها با حضور اساتید زبان و ادبیات فارسی، عربی و زبان‌های باستانی نیز خبر داده است.

محسن اسماعیلی گفته که در کمیته مشورتی به تمامی اسامی درخواستی به غیر از اسامی خارجی مجوز داده می‌شود: «در حال حاضر رویکرد بیشتر به سمت نام‌های ترکیبی ائمه یا نام‌های مدرن است.»

مدیرکل اسناد هویتی ثبت احوال پیش‌تر و در بهمن سال ۱۳۹۰ نسبت به آمار بالا و هشداردهنده  نام‌های خارج از "عرف مذهبی و اسلامی" همانند باران، عسل، الینا، آرمین و آرش خبر داده بود.

او آن زمان تاکید کرده بود  که اسامی یادشده در صدر ۵۰ نام انتخابی نخست برای نوزادان دختر و پسر قرار دارند.

اسماعیلی اینک می‌گوید۱۰ اسم برتر در سال ۱۳۹۲ برای پسران امیرعلی، ابوالفضل، امیرحسین، محمدطاها، محمد، علی، امیرمحمد، حسین، مهدی و محمدمهدی و برای دختران، فاطمه، زهرا، نازنین، زینت، یسنا، ریحانه، هستی، ستایش، ثنا و مریم هستند.

قوانین ثبت احوال ایران

اداره سجل احوال ایران در زمستان ۹۵ سال پیش شروع به کار کرده و نخستین شناسنامه در ایران در تاریخ سوم دیماه ۱۲۹۷ برای زنی به نام فاطمه صادر شده است.  طبق آمار، نام فاطمه همچنان عمومی‌ترین نام زنان ایرانی است.

پس از انقلاب اسلامی، قانون ثبت احوال ایران تغییراتی کرد و برخی آیین‌ نامه‌های آن در سال  ۱۳۶۳ بازنگری شد. ماده ۲۰ این قانون انتخاب نام را با اعلام‌کننده می‌داند اما تشخیص اسامی ممنوع را برعهده شورایعالی ثبت احوال می‌گذارد.

این ممنوعیت از جمله در برگیرنده نام‌های زننده، نامتناسب با جنسیت افراد یا نام‌هایی است که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می‌شوند. طبق همین ماده، ذکر سیادت در شناسنامه افرادی که پدر یا جد پدری سادات دارند الزامی است. در رعایت این ماده است که به ترکیبات نامانوسی چون "سید آرتا" یا "عسل سادات" بر می‌خوریم.

سازمان ثبت احوال هم‌چنین در سال ۱۳۸۹ فهرستی از پنج هزار نام مجاز برای دختران و پسران منتشر کرد و هدف را سهولت صدور شناسنامه و کمک به والدین برای نام‌گذاری فرزندانشان خواند.

در میان این اسامی مجاز، نام‌هایی چون ساتگین، وترا، ورقا یا مرام برای دختران و نام‌هایی چون باستان، بهستون، شاوندگ یا استوان برای پسران دیده می‌شد!

در همان سال مقاله‌ای در مورد دوندگی سه ساله یک شهروند ترکمن در نشریه "زن" منتشر شد که اداره ثبت احوال اجازه نمی‌داد نام دخترش را "آیسودا" بگذارد. نامی که معنای آن "تصویر ماه در آب" است.

اختلاف بر سر نام "محمدرضا"

مدیرکل هویتی سازمان ثبت احوال ایران پیش از این گفته بود که وقایع تاریخی نقش مهمی در انتخاب نام ایرانیان دارند: «اسم روح‌الله پس از انقلاب فراوان شد و به ۹ هزار الی ۲۰ هزار مورد در سال رسید. اما محمدرضا که پیش از انقلاب به وفور دیده می‌شد، پس از آن کاهش یافته است.»

با مراجعه به آمار سازمان ثبت احوال ایران می‌توان دید که از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ نام روح‌الله در هیچیک از فهرست‌های ۵۰ نام برتر پسرانه نبوده؛ اما نام محمدرضا همواره در بین ده اسم اول فهرست به چشم می‌خورد.

اداره ثبت احوال همچنین از تمایل روزافزون خانواده‌های ایرانی برای استفاده از نام‌های پسرانه با پیشوند "امیر" خبر داده است. اسامی امیرحسین، امیرمهدی، امیرعلی یا امیرپاشا از آن جمله هستند.

محسن اسماعیلی در گفتگو با خبرگزاری مهر عنوان کرده که اسم‌های نو، ابتکاری و ترکیبی برای دختران بیشتر شده‌اند. او  از ۲۲۰ هزار عنوان نام پسرانه و ۲۵۰ هزار نام دخترانه یاد می‌‌کند.

اسامی عجیب و یکتا

ثبت احوال ایران در سال ۱۳۹۰ فهرستی از نام‌های عجیب یا زننده نیز منتشر کرد که بر اساس مراجعه برای تغییر نام تنظیم شده بودند.

در این فهرست پسرانی با نام شفتالو، ببر، باقالی، مسکو، قسمت، علاقه و دخترانی با نام پنبه، کفتر، شربتی و پاکت به چشم می‌خوردند.

در فهرست اعلامی سال  ۱۳۹۲ نمونه‌هایی چون سماور، شناور، گلدان، نخواسته، نتیجه، قنداب و قصر دیده می‌شوند.

طبق ماده ۱۴ قانون ثبت احوال کشور، افراد می‌توانند نام خانوادگی نامناسب و نامانوس خود را نیز  تغییر دهند. در فهرستی که هفتم آبان ۱۳۹۲ مننتشر شده، نام خانوادگی "حسین‌زاده روزگذران خوش‌قلب" از نمونه‌هایی است که عوض شده‌اند.