آیا سیستم پدافند جمهوری اسلامی برای یک درگیری جدی آماده است؟

شنبه ۲۵ فروردین / ۱۳ آوریل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با ده‌ها موشک و پهپاد به اسرائیل حمله کرد. سپاه در نخستین بیانیه خود گفت که این تهاجم را در پاسخ به حمله اسرائیل به سرکنسولگری ایران در دمشق برنامه‌ریزی و اجرا کرده است. واکنش‌ رسمی اسراییل به این اقدام ایران هنوز مشخص نیست اما حالا امکان جنگ و حمله متقابل از آن‌سو افزایش یافته است. با وجود این، ایالات متحده آمریکا به دنبال تنش‌زدایی است و می‌خواهد اسرائیل را از حمله به ایران بازدارد.

احتمال حمله اما از بین نرفته است. همان ساعت‌های ابتدایی حمله میکی زوهار، وزیر فرهنگ و ورزش اسرائیل و عضو حزب لیکود نوشت: «اسرائیل امشب مشروعیت بین المللی گسترده‌ای دریافت کرد تا به ایران با قدرت بی سابقه حمله کند. رژیم افراطی آنجا دستانش را رو کرده و ما نباید در برابر سر ماری که برای نابودی اسرائیل تلاش می‌کند سست باشیم.»

براساس مشاهده‌ها و اخبار اعلام‌شده سیستم پدافندی اسرائیل مبتنی بر سامانه‌های فلاخن داوود، پیکان و گنبد آهنین و با همراهی نیروی هوایی پیشرفته این کشور و با حمایت گروه وسیعی از هم‌پیمانان خود موفق شد که حمله ایران را تقریبا دفع کند. در صورتی که اسرائیل تصمیم به پاسخ بگیرد، ایران چه ابزاری برای ایستادگی دربرابر حمله مشابه خواهد داشت؟

در ادامه نگاهی به برخی از شناخته‌شده‌ترین تسلیحات دفاعی در اختیار ایران خواهیم داشت.

سیستم یکپارچه پدافند هوایی

از سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ جمهوری اسلامی با رونمایی از یک سیستم هوشمند فرماندهی و کنترل پدافندی که آن را «پیامبر اعظم» نام گذاری کرد، تلاش خود را برای اتصال تمام مراکز راداری، موشکی، دیده‌بانی عملیات و مناطق پدافندی ایران آغاز کرد.

براساس ادعای فرماندهان ایرانی «هدایت، رهگیری اهداف، سامانه‌های موشکی، تخصیص نوع سلاح و پیش‌بینی اهداف دشمن» همگی توسط این سیستم یکپارچه مدیریت می‌شود. ایران در این سال‌ها تلاش داشته که این سیستم را ارتقا و آن را هوشمند سازد.

موشک‌های پدافندی دوش‌پرتاب

این نوع موشک‌های پدافندی بیشتر مناسب دفاع در ارتفاع پایین و زمانی است که کاربر آن تسلط مناسبی به هدف خود داشته باشد. ایران از قدیم کاربر موشک‌های سام ۷ استرلا و موشک استینگر بوده و در جنگ هشت ساله از این سلاح بهره برده است. این سلاح بیشتر بر اساس یک جستجوگر فروسرخ عمل کرده و به دنبال هدف خود می‌رود.

میثاق ۱، ۲ و ۳ موشک پدافندی از همین خانواده است که براساس موشک چینی کیو دبلیو ۱ ونگارد در ایران تولید شده است. میثاق دارای برد ۵ تا ۶ کیلومتر و ارتفاع موثر تا ۴ کیلومتر است.

توپ‌های پدافندی

دیگر سلاح پدافندی که ایران از قدیم برای مقابله با تهدیدهای هوایی و به ویژه در ارتفاع پایین از آن بهره می‌برد انواع مختلفی از توپ‌های دفاع هوایی است. شیلکا که از ۴ توپ۲۳‌م‌م سوار بر یک خودرو شنی‌دار با هدایت رادار که ۲۵۰۰ متر برد موثر آتش با راداری با برد تقریبی ۷ کیلومتر دارد، توپ ضدهوایی ZSU-۵۷-۲ شامل دو توپ ۵۷م‌م روی یک برجک شنی‌دار تانک تی ۵۵ که دارای سرعت آتش ۱۲۰ گلوله در دقیقه است و برد موثر آتش آن بین۴ تا ۵ کیلومتر است و توپ ضدهوایی ۲۳‌میلی‌متری زد یو ۲۳ ساخت شوروی و کره شمالی که در ایران هم تولید می‌شود و دارای سرعت آتش ۴۰۰ گلوله در دقیقه و برد موثر ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متر است.

دیگر توپ پدافندی در خدمت نیروهای مسلح ایران سامانه سماوات است که در حقیقت نسخه ایرانی شده سامانه اسکای گارد سوئیسی با یک رادار جدید و یک دوربین دید اپتیکی و مسافت‌یاب لیزری است. این توپ۳۵‌میلی‌متری سرعت آتش ۵۵۰ گلوله در دقیقه از هر لوله را داراست و برد موثر آن ۳۵۰۰ متر است. دیگر سامانه ۳۵میلی‌متری ایران سراج نام‌ دارد. سراج شامل توپ دفاع هوایی۳۵‌میلی‌متری اورلیکن یا همان توپ سماوات که بر روی یک خودروی شش چرخ و دارای یک مجموع اپیتکی برای کشف و درگیری با هدف سوار یک کامیون جدا و شامل دوربین دید حرارتی و مدار بسته و مسافت یاب لیزری است. خود توپ اورلیکن ۳۵ پیش از انقلاب به سازمان رزم ایران وارد شده بود. این دو سامانه احتمالا توان درگیر شدن با طیفی از موشک‌های کروز را هم دارند.

سامانه سعیر با یک توپ ۱۰۰‌میلی‌متری کی اس ۱۹ تولید ۱۹۵۰ شوروی با یک رادار کنترل آتش و سیستم هدف‌گیری و تنظیم جهت اتوماتیک و همچنین سامانه مصباح۱ که در واقع ترکیب چهار توپ ۲۳‌میلی‌متری دو لول زد یو ۲۳-۲ با سرعت آتش ۲۰۰۰ گلوله بر دقیقه به صورت عملی و سامانه کنترل آتش با رادار و اپتیک، دیگر توپ‌های دفاع هوایی ایران را تشکیل می‌دهند.

سامانه پدافندی مجید

سامانه پدافند هوایی کوتاه‌برد و ارتفاع‌پست مجید بر یک خودروی ارس ساخت ایران سوار است. سامانه دارای رادار کاشف-۹۹ و موشک آ دی-۰۸ با برد ۸ کیلومتر است.

سامانه پدافندی آذرخش

سامانه کوتاه‌برد که از موشک‌های کوتاه‌برد و زمین‌به‌هوای آذرخش استفاده می‌کند. موشک این سامانه از کاونده تصویرساز حرارتی بهره می‌برد و احتمالا حدود ۱۰ تا ۱۲ کیلومتر برد دارد. هر‌ سامانه پدافندی آذرخش از ۴ موشک آماده‌ به‌ شلیک برخوردار است که تا ۱۰ کیلومتر برد دارند.

سامانه راپیر

راپیر از نخستین سامانه‌های پدافندی موشکی وارد شده به ایران و محصول دهه ۱۹۶۰ در انگلستان برای مقابله با جنگنده بمب‌افکن‌های در ارتفاع پست ساخته شد. راپیر شامل یک لانچر پرتاب با چهار موشک است. ایران در دهه‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ دست به ارتقا این سامانه زد.

سامانه هاوک

کارامدترین سامانه پدافندی ایران در زمان جنگ با عراق هاوک آمریکایی بود. هاوک طراحی دهه ۱۹۶۰ تا زمان ورود به خدمت پاتریوت اصلی‌ترین سامانه دفاعی غربی بود. داری برد ۴۵ کیلومتر و ارتفاع عمل ۲۰ کیلومتر است. این سامانه همچنان پرتعدادترین سامانه پدافند ارتش است. ایران در دهه ۱۳۷۰ دست به ساخت موشک هاوک با نام شاهین زد و بعد دست به ساخت رادار هشدار و رادار درگیری این سامانه زد که با نام مرصاد شناخته می‌شود.

سامانه مرصاد

مرصاد با موشک شاهین، نسخه مهندسی معکوس موشک هاوک است. ادعا شده که مرصاد ۶۰۰ کیلومتر در ساعت سریعتر و با سرعت ۳ ماخ دارای رادار کاوش، نسخه بومی رادار امریکایی‌ ام پی کیو ۵۰ متعلق به سامانه هاوک است. کاوش یک رادار جستجو با برد ۱۵۰ کیلومتر است. همچنین رادار هادی نام رادار درگیر این سامانه است که وظیفه هدایت موشک به طرف هدف را دارد که آن نیز مهندسی معکوس رادار‌ ام پی کیو ۴۶ است. گفته شده مرصاد توان درگیری هم‌زمان با دو هدف را دارد.

نسخه دیگر این سامانه یعنی مرصاد ۱۶ در واقع هماهنگ‌سازی موشک شلمچه۲ با سامانه مرصاد است. در این سامانه از یک لانچر با سه موشک شلمچه۲ با برد ۴۰ کیلومتر استفاده شده است. شلمچه ۲ بر اساس موشک آمریکایی استاندارد ۱ ساخته شد؛ موشکی که قبل از انقلاب تحویل ایران شده است. در سامانه مرصاد ۱۶ می‌توان از همان رادار کشف و هدایت سامانه مرصاد استفاده کرد و یا اینکه از رادار بومی حافظ با برد ۲۵۰ کیلومتر و با توان کشف ۱۰۰ هدف و درگیری با ۶ هدف استفاده کرد.

اچ کیو۲ و اچ کیو۷

اچ کیو۲ در زمان جنگ توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از چین خریداری شد. هر‌ آتش‌بار شامل۵ لانچر ثابت پرتاب تکی موشک با رادار جستجو و رادار هدایت بود. بر اساس موشک این سامانه هم ایران موشک صیاد۱ را ساخته است. ایران در سال ۱۹۹۹ دست به دریافت ۶ آتش بار اچ کیو۷ به همراه ۲۵۰ تیر موشک آن زد. این سامانه دارای برد ۱۰کیلومتر و ارتفاع عمل ۵ کیلومتر است. اچ کیو۷ براساس سامانه کورتال فرانسوی‌ ساخته شده بود. ایران خود بر اساس این سامانه، سامانه «یا زهرا» را ساخت.

سامانه یا زهرا

سامانه پدافندی مشابه اچ کیو ۷ چینی که از موشک شهاب ثاقب بهره می‌برد. شهاب ثاقب در واقع تولید موشک اچ کیو ۷ چینی در ایران است. این موشک تا ۱۱ کیلومتر برد و ۶۰۰۰ متر سقف پرواز دارد. بنا بر اطلاعات موجود ایران تعدادی سامانه اف‌ام ۸۰ نسخه صادراتی اچ کیو ۷ را از چین دریافت کرد و با کمک چین و برخی تجهیزات چینی سامانه یا زهرا را تولید کرد. این سامانه کششی و نیمه متحرک است و دارای یک رادار و دوربین اپتیکی حرارتی و مسافت یاب لیزری است و در دو طرف رادار و سامانه‌های اپتیکی دو موشک شهاب ثاقب درون کپسول قرار می‌گیرد.

حرز نهم هم مشابه سامانه یازهرا است با این تفاوت‌ که تمام متحرک بوده و پشت یک کامیون سوار می‌شود و نوع رادار مورد استفاده در آن هم متفاوت است.

سام ۵ (S200)

ایران در اواخر موجودیت شوروی در سال ۱۹۸۹ دست به خرید دو آتش‌بار اس۲۰۰ به همراه ۴۰ موشک زد. موشک اس۲۰۰ دارای برد ۳۰۰ کیلومتر است.

سام ۶

متعلق به سازمان رزم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و با دو آتش‌بار شامل۶ لانچر و دو رادار در کنار موشک‌های ۳ام۹ در سال۱۹۹۵ از روسیه به شکل دست دوم خریداری شد. این سامانه با برد ۲۴ کیلومتر و ارتفاع عملیاتی۱۴ کیلومتری بعدها در ایران در قالب سامانه رعد۱ استفاده شد.

سامانه رعد

سامانه رعد شامل موشک طائر ۲ است که مشابه موشک پدافند روسی بوک ام۲ است. رعد دارای برد ۵۰ کیلومتر و سقف پرواز ۲۵۰۰۰ متر است و بر روی یک شاسی چرخ دار شش چرخ که بسیارش شبیه شاسی بوک ام۲ است نصب می‌شود و روی هر خودرو سه موشک نصب شده است. این سامانه دارای یک ارتقا با نام رعد۲ است.

تور ام۱

سامانه پدافندی ارتفاع پست تور نخستین خرید پدافندی گسترده ایران از روسیه بود. ایران در سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۷ میلادی ۲۹ لانچر پرتاب موشک تور به همراه ۷۵۰ تیر موشک ۹ام۳۳۸ برای این سامانه خریداری و دریافت کرد. تور ام۱ شامل هشت موشک روی شاسی شنی‌دار است. این سامانه که توسط سپاه پاسداران استفاده می‌شود عامل جنایت شلیک به هواپیمای PS752 اوکراینی در دی ۱۳۹۸ است.

سامانه پدافندی دزفول

سامانه پدافند ارتفاع پست که بر اساس سامانه تور ام۱ روسی ساخته شده است. این سامانه دارای برد ۱۲ کیلومتر و ارتفاع عمل ۶ کیلومتر بوده و روی یک کامیون سوار است.

سامانه زوبین

یک سامانه ارتفاع پست خودکششی که رادار و و یک لانچر با هشت موشک همگی سوار بر یک خودروی شش چرخ هستند. سامانه با برد کشف ۳۰ کیلومتر و برد درگیری ۲۰ کیلومتر می‌تواند هم‌زمان با هشت هدف درگیر شود.

اس۳۰۰

می‌توان گفت یکی از معروف‌ترین سامانه‌های پدافندی که ایران با کشمکش فراوان کاربر آن شد S300 روسی است. ایران در سال ۲۰۱۶ بعد از یک دهه کشمکش موفق به دریافت سامانه‌های اس ۳۰۰ پی‌ام یو ۲ از روسیه شد. این سامانه چند منظوره توان درگیری با موشک‌های کروز و بالستیک را داراست. ایران ۴ گردان شامل۴ آتش‌بار هرکدام با ۳ تا ۴ لانچر پرتاب و رادار هدایت و به همراه دو رادار برد بلند بیگ برن را دریافت کرده است. بر اساس داده‌های سازمان صلح بین‌الملل، ایران ۱۵۰ تیر موشک ۴۸ان۶ را برای این سامانه خریداری کرده که با برد ۲۰۰ کیلومتر می‌تواند اهدافی تا سرعت ۸ ماخ را تعقیب کند. رادار اس۳۰۰ دارای بیشترین برد ۳۰۰ کیلومتر است و می‌تواند ۱۰۰ هدف را رهگیری کند.

سامانه موشکی تلاش

در شهریور ۱۳۹۴ رونمایی شد و به ادعای فرماندهان ایران محصولی کاملا بومی است. این سامانه سری موشک‌های صیاد را به سمت اهداف خود شلیک می کند. صیاد۲ موشک پدافندی ارتفاع بالا ساخت ایران است که بر اساس موشک آمریکایی استاندارد ۱ ساخته شده است. ایران در اواخر دهه ۸۰ شمسی دست به ارتقا موشک‌های استاندارد۱ زد و در ادامه یک نسخه کامل از این موشک که از نسخه امریکایی بزرگتر است را ساخت. موشک دارای لانچر پرتابی مشابه پاترویت آمریکایی است که در سیلو‌های دو و چهار تایی بر روی یک کامیون نصب است. صیاد۳ موشک با سوخت جامد و برخورداری از هدایت ترکیبی دارای برد ۱۲۰ کیلومتر و ارتفاع درگیری ۲۷ کیلومتراست. ازلحاظ بدنه و ظاهر شبیه به خانواده استاندارد و باله‌های انتهایی نیز شبیه به موشک پاتریوت است. سامانه تلاش و ۱۵ خرداد از موشک صیاد۲ و ۳ بهره می‌برد.

سامانه سوم خرداد

سازمان هوافضای سپاه مدعی طراحی و تولید این سامانه شده است. از لحاظ طراحی سامانه طرحی مشابه بوک روسی دارد و تمام اجزای سامانه اعم از رادار و موشک و سیستم کنترل فرماندهی دریک خودرو جمع شده است. گفته شده که این سامانه امکان استفاده از چند نوع موشک برای پوشش ارتفاع و بردهای مختلف را داراست.

این سامانه از موشک ۹ دی با برد ۳۰ کیلومتر برای مقابله با اهداف در برد کم و پست از جمله موشک‌های کروز مناسب است. همچنین با مسلح شدن به موشک‌های طایر با برد پنجاه کیلومتر و صیاد ۲ بابرد ۷۵ کیلومتر و ارتفاع درگیری ۲۷ کیلومتر برای پوشش برد متوسط و با استفاده از موشک جدید نسل طایر که دارای برد ۱۰۵ کیلومتری است در پوشش برد بیشتر استفاده خواهد شد. آتش‌بار این سامانه قادر به درگیری هم‌زمان با چهار هدف و شلیک هشت موشک است.

سامانه طبس

این سامانه دارای برد ۶۰ کیلومتر و ارتفاع درگیری ۳۰ کیلومتر است و می‌تواند با یک هدف درگیر و دو موشک را هدایت کند.

سامانه ۹ دی

اردیبهشت ۱۴۰۰ از این سامانه رو نمایی شد. شامل نصب موشکی با نام ۹ دی روی خودروی حامل سامانه سوم خرداد است. این سیستم شامل دو لانچر ۴ تایی در مجموع با هشت موشک با همان رادار هدایت آتش و خودروی سامانه سوم خرداد است.

سامانه باور۳۷۳

بعد از لغو تحویل موشک اس ۳۰۰ از سوی روسیه، برنامه‌ای برای ساخت یک موشک پدافند برد بلند با توان مقابله با موشک‌های کروز توسط ایران دنبال شد. این برنامه شامل ترکیب موشک صیاد ۴ و سامانه رادار جدید بود. صیاد ۴ موشکی که برای سامانه باور ۳۷۳ ساخته شده، دارای برد ۲۰۰ کیلومتر است و از سامانه خروجی متغییر بهره می‌برد. این موشک شباهت بسیاری به موشک روسی سامانه پدافند هوایی اس ۳۰۰ دارد و دارای یک کلاهک ۱۵۰ کیلوگرمی است.

در ۳۱ مرداد ۱۳۹۸ این سامانه به شکل رسمی رو نمایی شد. در تصاویر این سامانه دارای یک گردان متشکل از یک رادار جستجو، یک رادار درگیر و شش پرتابگر است که هر پرتابگر بین دو تا چهار موشک حمل می‌کنند برد موشک این سامانه ۲۰۰ کیلومتر عنوان شده است.

سامانه ۱۵ خرداد

سامانه ۱۵ خرداد در خرداد سال ۱۳۹۸ رونمایی شد. گفته می‌شود سامانه ۱۵ خرداد می‌تواند اهدافی نظیر جنگنده و پهپادهای مهاجم را در برد ۱۵۰ کیلومتر شناسایی و تا برد ۱۲۰ کیلومتر ردگیری نماید و توانایی شناسایی اهداف پنهان‌کار در برد ۸۵ کیلومتر و درگیری و انهدام آن‌ها را در برد ۴۵ کیلومتری را دارا است. سامانه پدافند هوایی «۱۵ خرداد» همچنین قادر است تعداد ۶ هدف را بطور هم‌زمان شناسایی و ردگیری نموده و علیه ۶ هدف عملیات شلیک و انهدام را انجام دهد.

از دیگر قابلیت‌های این سامانه امکان استفاده از دو نوع موشک مختلف با بردهای متفوات در یک پرتابگر هست؛ به‌طوری که هم‌زمان توان لود و پرتاب موشک صیاد دو با برد ۷۵ کیلومتر و صیاد ۳ با برد ۱۲۰ کیلومتر است.

سامانه پدافندی آرمان

یکی از آخرین سامانه‌های رونمایی شده پدافند ایران است. گفته می‌شود این سامانه در کمتر از ۳ دقیقه امکان عملیاتی شدن را دارد. تمام اجزاء سامانه پدافند هوایی برد متوسط آرمان در یک‌ خودرو جمع شده که چابکی سامانه را افزایش می‌دهد. رادار سامانه، هدف را در ۲۰۰ کیلومتری کشف و در ۱۸۰ کیلومتری ره‌گیری می‌کند و در ۱۲۰ کیلومتری (با موشک صیاد۳) با هدف درگیر می‌شود. سامانه پدافند هوایی آرمان توانایی درگیر شدن با طیف وسیعی از اهداف از جمله موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد را دارد.

رهگیری در هوا به کمک جنگنده‌ها

ناوگان هوایی ایران بدنه‌ای پا به سن گذاشته دارد. اف ۵، اف ۴ و اف ۱۴های ایران همگی به جامانده از ارتش شاهنشاهی است. اف ۷ چینی، میگ ۲۹ و سوخو ۲۵ ،۲۲، ۲۴ شوروی و روسیه، میراژ اف ۱ فرانسوی هم دست کمی از همتایان آمریکایی خود ندارند، هر چند پس از انقلاب و بعضا به لطف پناهنده شدن خلبانان عراقی به سازمان رزم ایران پیوستند.

جنگنده‌های ایرانی شده کوثر، آذرخش و صاعقه هم در حقیقت نسخه‌هایی از همان مدل‌هایی است که در بالا نام برده شد. جوان‌ترین هواپیمای جنگنده ایران یعنی یاک ۱۳۰ روسی هم بیشتر جنبه آموزشی دارد تا قبلیت درگیری هوایی.

با این همه این شانس برای ناوگان هوایی ایران وجود دارد که بتواند پهبادهای با موتور پیستونی را رهگیری و منهدم کند. کاری که نیروی هوایی اسرائیل و متحدانش در قبال پهبادهای ایرانی در حمله ۲۵ فروردین انجام دادند.