نشستن کنار مردانی که پای خود را جمع نمی‌کنند

در هفته‌های گذشته، زنان ترکیه پیشتاز راه‌اندازی کمپینی شده‌اند که در آن به رفتار مردان در وسایل نقلیه عمومی اعتراض می‌شود. زنان برای مشارکت در این کمپین عکس‌هایی از شیوه نشستن مردان در اتوبوس و مترو و تاکسی منتشر کرده‌اند.

در تمام این عکس‌ها، می‌توان مردانی را دید که بی‌توجه به مسافر زن کناری‌شان، بیشترین فضا را به خود اختصاص داده‌اند. زنان ترکیه این عکس‌ها را چاپ کرده و به شیشه‌های اتوبوس و مترو چسبانده‌اند.

این کمپین با هشتگی به زبان ترکی به معنای «پاهایت را جمع کن» و «جای من را اشغال نکن» در شبکه‌های اجتماعی اینترنت خبرساز شده و حالا این هشتگ نه تنها در ترکیه بلکه در نقاط مختلف دنیا از پرکاربرد‌ترین هشتگ‌هاست.

با خبرساز شدن این کمپین، فرصتی فراهم شده که زنان ایرانی هم به این رفتار فراگیر اعتراض کنند. این روزها فضای مجازی پر است از یادداشت‌هایی که زنان ایرانی از تجربه‌ خود در این زمینه نوشته‌اند.

تاکسی سواری با اعمال شاقه

راه و رسم تاکسی سواری در ایران، شاید به جای دیگری در دنیا شباهت نداشته باشد. در ایران تاکسی وسیله نقلیه‌ای خصوصی نیست. چند مسافر که مسیر مشترکی دارند،  با هم سوار یک تاکسی می‌شوند و هر تاکسی از حداکثر ظرفیت مسافراستفاده می‌کند: چهار نفر.

نشستن سه مسافر بزرگسال روی صندلی‌های عقب یک تاکسی آسان نیست. فضا تنگ است و اندازه و هیکل آدم‌ها متفاوت. برای زنی که مجبور باشد روی صندلی عقب کنار مرد دیگری بنشیند، موضوع سخت‌تر هم می‌شود.

بیشتر زنانی که تجربه استفاده مرتب از تاکسی را دارند، خاطره آزار جنسی یا مزاحمت مسافر کناری، تجربه‌ای مکرر است.

بنفشه، ۳۳ساله، ساکن تهران است. هر روز باید تاکسی بگیرد، چون مسیر محل کارش با اولین خط اتوبوس فاصله زیادی دارد. او بارها این تجربه را داشته که مرد مسافر کناری‌اش به او آزار برساند: «برای من زیاد اتفاق افتاده، به شکل‌های مختلف. گاهی بعضی آدم‌ها واقعاً به قصد آزار جنسی این کار را می‌کنند. یعنی از فرصت کوتاه توی تاکسی هم نمی‌گذرند و می‌خواهند به هر شکلی که شده خودشان را ارضا کنند. مثلاً یک بار حس کردم که چیزی روی پایم تکان می‌خورد. مشغول حرف زدن با تلفن بودم. نگاه کردم و دیدم که مسافر کنار دستش را گذاشته روی ران پای من. زل زده بود به روبه‌رو و اصلاً انگار نه انگار. تنم یخ کرد. اصلاً نمی‌دانستم باید چه کار کنم. خودم را جابه‌جا کردم و چسبیدم به در تاکسی. کیفم را هم محکم کوبیدم روی دستش. بالاخره خودش را کشید کنار.»

بنفشه می‌گوید که بیشتر اوقات نتوانسته واکنش جدی‌تری نشان دهد: «جو توی تاکسی‌ها طوری نیست که آدم بتواند اکنش نشان بدهد. تقریباً همه علیه آدمند. راننده‌ها هم اگر خوش شانس باشی، خودشان چیزی نمی گویند و توهین نمی کنند. نهایتاً چپ چپ نگاهت می‌کنند که لابد تقصیر خودت است. گاهی تنها کاری که از دستت برمی‌آید این است که پیاده شوی. اما باز هم راننده به خودش زحمت نمی‌دهد بپرسد چرا مثلاً وسط اتوبان یا صدمتر بالاتر از جایی که سوار شده‌ای، می‌خواهی پیاده شوی.»

زن‌ها اغلب از این شکوه می‌کنند که فراگیر بودن این رفتار مردان، باعث می‌شود که رغبتی به استفاده از وسایل نقلیه عمومی نداشته باشند، یا مدت‌های طولانی معطل شوند تا بتوانند روی صندلی جلو و تنها بنشینند. حتی در این صورت هم معلوم نیست که راننده مزاحمتی برایشان ایجاد نکند.

عاطفه، دختر ۲۲ساله اصفهانی تعریف می‌کند که راننده ماشینی که به عنوان مسافر سوار آن بوده، هربار به بهانه دنده عوض کردن، خودش را به او نزدیک می‌کرده است. زن دیگری هم می‌گوید که از نگاه‌های مکرر راننده‌ها از توی آینه کلافه می‌شود. بسیاری از زنان تکرار این رفتارها را آن‌قدر آزاردهنده می‌دانند که آرزو می‌کنند مجبور به استفاده از وسیله نقلیه عمومی نباشند.

باز هم زنان متهم هستند

رواج رفتارهای اینچنین در جهان، بیش از هر چیز تسلط فرهنگ مردسالار را بر فضای عمومی نشان می‌دهد؛ فضایی که در آن زنان به‌دلیل زن بودن موظف به سکوت، تحمل یا حتی تغییر خود می‌شوند.

شادی، ۲۸ساله است و دانشجوی مقطع دکترا در رشته جامعه‌شناسی. او می‌گوید: «به نظر من این رفتارها با زنان، نشان‌دهنده نوعی همدستی پنهان بین مردان علیه زنان است. یعنی در حالی که از خیلی از مردها این رفتار سر نمی‌زند، اما عملاً در مقابل مشاهده آن سکوت می‌کنند. یعنی انگار این رفتار با زنان عادی است. عده‌ای هم در ناخودآگاه خود پذیرفته‌اند که اگر زنی مورد آزار جنسی خیابانی قرار می گیرد، حتماً ایرادی به رفتارش وارد است. مثلاً می‌گویند حجابش درست نبوده، یا چرا فلان ساعت بیرون بوده، یا چرا اصلاً از خانه بیرون آمده. این چیزی است که مدام از تریبون‌های رسمی جامعه تبلیغ می‌شود و روی ذهن مردان اثر می‌گذارد. به همین دلیل است که دیگر مسافران تاکسی، به خصوص مردان کمتر از زن آسیب‌دیده حمایت می‌کنند یا حتی او را متهم می‌کنند. این جو چنان سنگین است که حتی زنان دیگر را هم به همدلی و برخورد با مسأله بر‌نمی‌انگیزد.»

شادی می‌گوید که این رفتار به نظر او ریشه‌های عمیق‌تری در فرهنگ مردسالار جامعه دارد: «به طور طبیعی مردها حق خودشان می‌دانند که هر طور دوست دارند، بنشینند. کسی از بچگی به آنها نمی‌گوید درست بنشین، پایت را جمع کن، باحیا باش. این‌ها چیزهایی است که فقط از زنان توقع می‌رود. به همین دلیل است که خیلی از مردان، با این‌که ممکن است قصد آزار جنسی زن کناری خود را نداشته باشند، اما به خودشان اجازه می‌دهند که هرطور دل‌شان می‌خواهد بنشینند، حتی اگر به قیمت آزار فردی دیگر باشد.»

خاطره، ۳۶ ساله، مدت‌هاست سوار تاکسی نمی‌شود، چون ماشین شخصی دارد: «فکر می‌کنید چرا ماشین خریدم؟ برای این‌که از این جنگ اعصاب‌های هر روزه راحت شوم. سال‌ها مجبور بودم برای رفتن به محل کارم تاکسی بگیرم. هر روز یک چیزی می‌شد که اعصابم را به هم بریزد. دعوا با راننده، مردهایی که خودشان را به من می‌مالیدند و هزار تقاضای ناجور داشتند. ماشین خریدم تا دست‌ کم توی مسیر اعصابم فقط از ترافیک خورد شود.»

سوگند هم یکی از خاطراتش را در گفت‌وگو با «رادیو زمانه» تعریف می‌کند: «مردی که وسط نشسته بود، پاهایش را به عرض شانه باز کرده بود و یک کیف چرمی بزرگ را هم گذاشته بود بین پاهایش. سنگینی تنه خودش را انداخته بود روی من و تقریباً داشتم از ماشین پرت می‌شدم بیرون. چند باز خودم را جا به جا کردم، اما به روی خودش نیاورد. آخر سر اعتراض کردم و گفتم آقا درست بنشین. این را که گفتم راننده زد کنار و گفت خانم پیاده شو، حوصله دعوا ندارم. من گفتم به جای این‌که این آقا را پیاده کنی مرا پیاده می‌کنی؟ از ماشین پیاده شد و در را باز کرد تا مرا به زور پیاده کند. پیرمردی بود. دستم را کشید. موقع پیاده شدن یک لنگه کفشم گیر کرد و از پایم در‌آمد. تا خواستم جیغ و داد کنم و کفشم را بردارم، گاز داد و رفت. من پابرهنه ماندم وسط خیابان.»

مشکلی که با تفکیک جنسیتی حل نمی‌شود

وب‌سایت‌های محافظه‌کار داخل ایران، در واکنش به انتشار اخبار کمپین زنان ترکیه در اعتراض به نوع نشستن مردان در وسایل نقلیه عمومی، وجود این رفتارها را در ترکیه، دوری مردم از اسلام و پیاده نشدن قوانین اسلامی در این کشور نسبت داده‌اند. آنها مدعی شده‌اند که زنان این کشور خواهان تفکیک جنسیتی فضاها هستند.

در ایران مدت‌هاست که اتوبوس‌های شهری محل نشستن زنان و مردان را تفکیک کرده‌اند. مترو هم واگن‌های مخصوص زنان دارد. با این حال، هنوز ممکن است زنان و مردان با هم توی شلوغی وسایل نقلیه عمومی گیر بیفتند. در این حالت، وضعیت مشابه تاکسی‌ها می‌شود. تعداد زیادی از زنانی که از این نوع وسائل نقلیه عمومی استفاده می‌کنند، از رفتارهای مردان شکوه می‌کنند.

انسیه، ۴۸ ساله است. او درباره تجربه‌هایش از سوار شدن اتوبوس و مترو می‌گوید: «فرض کنید اتوبوس شلوغ است. بعضی از ساعت‌های روز همه ایستاده‌اند. بین قسمت مردانه و زنانه فقط یک میله هست. آن وقت مردها تا حد ممکن خودشان را می‌چسبانند به زن‌ها. مثلاً دست‌شان را می‌گذارند روی دست تو که میله اتوبوس را گرفته‌ای. توی مترو هم در واگن‌های عمومی همین‌طور است. من با تفکیک جنسیتی مخالفم، اما فکر می‌کنم اگر قرار بود با این جمعیت و این تعداد وسیله، مثل قدیم زن‌‌ها و مردها از فضای مشترک استفاده کنند، واقعا چه بلایی سر اعصاب و روان زن‌ها می‌آمد؟»

فرهنگ عمومی گروهی از مردان، آمیخته با بی‌احترامی و خشونت علیه زنان است چیزی که تفکیک‌ فضای نشستن مردان و زنان در اتوبوس و مترو، تاثیر چندانی در تغییر آن نداشته است.

اعتراض‌های جسته و گریخته زنان ایرانی، حتی گاه واکنش مردان را هم برمی‌انگیزد که معتقدند «زن‌ها در این زمینه اغراق می‌کنند» یا «هرگز شاهد چنین صحنه‌هایی نبوده‌اند» و «زنان نزدیک و آشنای آنها هم هرگز چنین روایتی از مردان نداشته‌اند».

با این حال گرچه تشکیل کمپین‌هایی مثل «پاهایت را جمع کن» در ایران ممکن نیست و تا حالا به این شکل اتفاق نیفتاده، زنان ایرانی بارها به شکل‌های گوناگون به این موضوع اعتراض کرده‌اند و دست‌کم در وبلاگ‌های شخصی و فضای مجازی به آن اشاره کرده‌اند؛ اعتراضی که به یکی از ابتدایی‌ترین حقوق زنان برای دسترسی به امنیت جسمی و روانی در زندگی روزمره شهری برمی گردد.