نمایشگاه کتاب تهران؛ قهر آقا در سال فرهنگ و کتاب‌های کم‌فروش

بیست و هفتمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که ۱۰ اردیبهشت ماه گشایش یافت، به پایان می‌رسد. آیین اختتامیه نمایشگاه روز ۲۰ اردیبهشت برگزار می‌شود. رویکردهای امنیتی و سلبی و حاشیه‌آفرینی‌ها و بحران‌سازی‌ها، در مجموع کمتر از سال‌های گذشته بود.

در سایه بحران اقتصادی و مشکلات معیشتی مردم قیمت کتاب گران‌تر از سال‌های گذشته بود و طبعاً مردم هم از کتاب کمتر استقبال کردند. در این میان کتاب‌های دینی کمترین فروش را داشتند.

۶۵ هزار عنوان کتاب در سال ۱۳۹۲ منتشر شده است. نمایشگاه کتاب تهران که در طی این سال‌ها فروشگاه بزرگی برای عرضه کتاب بوده است، در بیست و هفتمین دوره برگزاری‌اش به نمایشگاه تورم کتاب‌های کم‌فروش فروکاست.

در این میان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبری جمهوری اسلامی نیز برخلاف سال‌های گذشته از نمایشگاه کتاب دیدن نکرد و به این ترتیب نارضایتی‌اش را از سیاست‌های فرهنگی دولت روحانی اعلام کرد. قهر «آقا» در سال فرهنگ، مهم‌ترین حاشیه نمایشگاه کتاب تهران بود.

خیرات کتاب‌های دینی

انتشارات «شاهد»، یکی از ناشران کتاب‌های دینی در بیست و هفتمین نمایشگاه کتاب تهران فقط دو میلیون تومان فروش داشت. انتشارات «پیام عدالت» هم که کتاب‌های دینی منتشر می‌کند، از کاهش ۳۰ درصدی فروش‌اش خبر داده است. انتشارات «تلاوت» وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی و مؤسسه انتشاراتی «مصابیح‌الهدی» هم وضع بهتری نداشتند. مؤسسه «بروج» نیز که آثار تبلیغی – جنگی منتشر می‌کند، با وجود تبلیغات زیادی که پیرامون رمان «من زنده‌ام» نوشته معصومه آباد انجام داده بود، نتوانست یک چاپ از این کتاب را به فروش برساند.

انتشارات «واحه» که تخصص‌اش بازنشر عقاید مرتضی آوینی و طرفدارانش است، موفق نشد حتی یک چاپ از مجموعه کتاب‌هایی را که عرضه کرده بود، به فروش برساند. در میانه این بحران، ۲۲ ناشر که آثار مذهبی و آثاری درباره جنگ منتشر می‌کنند، ۲۰۰ عنوان از کتاب‌هایی را که انتشار داده‌ بودند، به شکل «کتاب نذری» با ۵۰ درصد تخفیف بین مردم خیرات کردند. با این‌حال انتشارات «هزاره ققنوس» که مبتکر این‌کار بود، نتوانست حتی یک چاپ از کتاب‌هایش را بین مردم پخش کند.

بحران فراگیر شده و دامن انتشارات وابسته به نهادهای دولتی و به بیت رهبری را هم گرفته است. شمارگان کتاب کاهش چشمگیری داشته و در مورد کتاب‌های شعر به یک‌صد نسخه رسیده است.

کارشناسان از بحران کاغذ و وضع بد معیشتی مردم به عنوان مهم‌ترین عوامل کاهش کتابخوانی در ایران یاد کرده‌اند. با این‌حال نقش سانسور و بیزاری خوانندگان کتاب از گفتمان‌های رسمی - تبلیغی را هم نباید فراموش کرد.

قهر آقا؛ گشایش یا فروبستگی فرهنگی؟

در این گیرو‌دار، در سالی که به نام فرهنگ نامگذاری شده، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران برخلاف سال‌های گذشته از بیست و هفتمین نمایشگاه کتاب تهران بازدید نکرد. در دوران تصدی محمد حسین صفار هرندی و همچنین سید محمد حسینی بر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، رهبر جمهوری اسلامی هر سال به نمایشگاه کتاب تهران می‌رفت و معمولاً به مدت دو ساعت و نیم از غرفه‌ها بازدید می‌کرد.

محمد رضا نقدی، فرمانده نیروی مقاومت بسیج در بازدیدش از نمایشگاه کتاب تهران تلویحاً به نارضایتی آیت‌الله خامنه‌ای از سیاست‌های فرهنگی دولت اشاره کرده و گفته بود: «رویکرد فرهنگی دستگاه‌های دولتی باید به گونه‌ای باشد که رضایت ولایت را جلب کند، ‌انتظار این است که همه ما دغدغه‌های فرهنگی رهبری را در نظر بگیریم.»

این نخستین بار نیست که رهبری جمهوری اسلامی از نمایشگاه کتاب تهران قهر می‌کند.

آیت‌الله خامنه‌ای در اعتراض به سیاست‌های فرهنگی دولت سید محمد خاتمی، در سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۳ از پنج دوره نمایشگاه کتاب تهران دیدن نکرد.

در زمان تصدی عطاءالله مهاجرانی بر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کار به آنجا کشید که چهار روز پس از پایان نمایشگاه کتاب تهران، وزیر ارشاد برای دلجویی از آیت‌االله خامنه‌ای نمایشگاه کوچکی از کتاب‌های مورد وثوق او را  در بیت رهبری برگزار کرد. او هم در جمع ناشران سخنانی درباره تهاجم فرهنگی غرب، مضر بودن ماهواره و ضرورت سانسور گفت.

علی جنتی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، در واکنش به قهر رهبری جمهوری اسلامی از نمایشگاه کتاب تهران گفته است: «آقای محمدی گلپایگانی که به نمایشگاه آمدند، اعلام کردند که مقام معظم رهبری به دلیل مشغله کاری در نمایشگاه حضور پیدا نکردند و ما نیز از نیات دیگری که ایشان داشتند، خبر نداریم.»

حسن روحانی در مراسم گشایش نمایشگاه کتاب تهران که ۹ اردیبهشت ماه در مصلای تهران برگزار شد، گفته بود که دولت در پی سانسور دولتی نیست. در همان حال سید علی طاهری، سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی وغلام علی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در واکنش به سخنان رئیس جمهوری ایران از ضرورت سانسور در کشور سخن گفتند.

احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان نیز در یکی از خطبه‌های نماز جمعه که ۱۲ اردیبهشت‌ماه در تهران برگزار شد، گفته بود وزارت ارشاد باید اسلامی فکر کند و تصمیم بگیرد و نباید به کتابی که ضد اسلامی است مجوز انتشار دهد. به این ترتیب نمایشگاه کتاب تهران به صحنه‌ای برای درگیری‌های جناحی بدل شد. این درگیری‌ها همچنان ادامه دارد و در این میان امید به گشایش‌های کم‌رنگ‌تر و واهمه از فروبستگی‌های فرهنگی بیشتر می‌شود.

حق مالکیت آثار

در آستانه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران همایشی برگزار شد درباره حق مالکیت آثار ادبی و هنری. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم که در این همایش شرکت کرده بود، اعلام کرد کارشناسان به نتیجه مشخصی در این زمینه دست پیدا نکرده‌اند. کپی‌رایت آثار و پیوستن به معاهده برن که تضمین‌کننده حقوق نویسندگان و آفرینشگران هنری‌ست، یکی از چالش‌های دولت‌ها در سال‌های گذشته بوده است.

اگر همایش «حق تکثیر» به نتیجه نرسید، در مقابل، مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری در بازدید از نمایشگاه کتاب تهران از تدوین لایحه‌ای خبر داد  که در آن برای تخلف از مالکیت فکری آثار ادبی و هنری مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است. به این ترتیب دولت تلاش می‌کند دست‌کم در عرصه داخلی راهکاری برای حق مالکیت آثار بیابد.

از سوی دیگر، علی شجاعی صائین، مدیر اداره کتاب، در نشست «ترجمه ادبی از زبان فارسی» خبر داد که دولت در اندیشه به وجود آوردن آژانس‌های ادبی است که کتاب‌هایی را برای ترجمه به زبان‌های دیگر به ناشران خارجی پیشنهاد دهند.

افغانستان، مهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران

افغانستان به عنوان مهمان ویژه در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شرکت داشت.

۲۰ ناشر افغان، دو هزار عنوان کتاب را در بیست و هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران عرضه کردند. اجمل عازم، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان افغانستان، از تأسیس دبیرخانه مشترک چاپ ایران و افغانستان خبر داد و گفت تا روز ششم نمایشگاه «بیش از ۱۰۰ میلیون کتاب» از ناشران ایرانی برای عرضه در افغانستان خریداری شده است. غرفه ناشران افغان در میان ناشران غیر فارسی‌زبان قرار داشت و این موضوع انتقادهایی را برانگیخت.

بگیر و ببندها و جمع‌آوری کتاب‌ها از نمایشگاه

نمایشگاه کتاب تهران در مجموع در مقایسه با سال‌های گذشته در فضای آرام‌تری برگزار شد. با این‌حال بی‌حاشیه و بی‌دردسر هم نبود: همایون امیرزاده، رئیس کمیته تخلفات ناشران نمایشگاه کتاب تهران، از جمع‌آوری ۱۲عنوان کتاب در نمایشگاه کتاب تهران خبر داد. در ششمین روز نمایشگاه کتاب تهران «زنان فراموش‌شده» اثر منصور کوشان همراه با ۱۱ کتاب دیگر، بدون هیچ توضیحی جمع‌آوری شد. «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟» به ترجمه محسن میردامادی، علی‌رضا بهشتی و محمدحسین نعیمی‌پور که هر سه زندانی سیاسی‌اند، از غرفه نشر «روزنه» جمع‌آوری شد. همه این کتاب‌ها مجوز انتشار داشتند. غرفه نشر نصیرا هم مسدود شد. نشر نصیرا با ۱۶۰ عنوان کتاب تازه در نمایشگاه کتاب تهران شرکت داشت. بسیاری از این کتاب‌ها مجموعه اشعاری از شاعران نوخاسته‌اند.

خبرگزاری «فارس» پیش از این ادعا کرده بود که انتشارات نصیرا کتابی از شاهین نجفی، هنرمند سر‌شناس ایرانی را به طور غیر قانونی منتشر کرده و در نمایشگاه کتاب تهران عرضه می‌کند. سپس حراست ارشاد ۱۳ اردیبهشت ماه به انتشارات نصیرا اخطار کتبی داد و فهرستی از کتاب‌هایی را که می‌بایست از نمایشگاه جمع‌آوری شوند، در اختیار ناشر قرار داد.

حراست ارشاد گفته بود اگر کتاب‌های فهرست‌شده جمع‌آوری نشوند، غرفه انتشارات نصیرا را پلمب می‌کند. بابک اباذری، مدیر انتشارات نصیرا اما ادعای خبرگزاری فارس را تکذیب کرد.

در میان آثاری که این انتشاراتی نوپا انتشار داده، مجموعه شعری از سید مهدی موسوی و اشعاری از شاعران غزل پست‌مدرن در حلقه کرج مشاهده می‌شود. احتمالاً مسدود شدن غرفه نشر نصیرا به انتشار این آثار بی‌ربط نیست. مأموران پلیس در بیست و هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران حضور کم‌رنگ‌تری داشتند، اما همچنان مثل سال‌های گذشته خبرساز بودند. آن‌‌ها در نمایشگاه بیست و هفتم هم به شماری از بازدیدکننندگان به دلیل نوع پوشششان تذکر دادند.

دردسرهای ناشران برگزیده

برای نخستین بار در بیست و هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران ناشرانی به عنوان «ناشر برگزیده» معرفی شدند. ‌

در مراسم گشایش نمایشگاه، پس از سخنان علی جنتی، با حضور حسن روحانی ۲۰ ناشر بر‌تر ایران در سال ۱۳۹۲ معرفی شدند.

ناشران برگزیده امسال عبارت بودند از علی‌اصغر علمی‌ (انتشارات سخن)، ‌ مرتضی زینعلی (انتشارات جامعه‌نگر)، رضا هاشمی‌نژاد (انتشارات افق)، عبدالعظیم فریدون (انتشارات محراب قلم)، ‌ علی‌رضا حاجیان‌زاده (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان)، اسماعیل اسماعیلی (مؤسسه بوستان کتاب) و محمد سلگی (سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی).

همچنین ناشران شایسته تقدیر یدالله سعدی‌ (انتشارات دلیل ما)، علی‌رضا سبحانی‌نسب (انتشارات جمال)، ‌ حسین‌علی پورمدنی (انتشارات مرسل)، ‌ صفا امیری (انتشارات براق) اعلام شدند. ناشران برگزیده بخش ویژه نیز یوسف علی‌خانی (نشر آموت) ‌، عین‌الله جعفرنژاد قمی (انتشارات علوم یارانه)، ‌ حسین عابدینی (انتشارات سفیر اردهال) ‌، رضا حتمی (انتشارات حتمی)، علی‌رضا اسماعیلی (انتشارات مؤسسه تالیف، ‌ ترجمه و نشر آثار هنری متین) ‌، عباس شیری (انتشارات میزان)، پروانه شعبانی (انتشارات مینوی خرد)، محمد حسنی (انتشارات عصر داستان) و داوود موسایی (انتشارات فرهنگ معاصر) معرفی شدند.

در میان این ناشران، نشر آموت به مدیریت یوسف‌ علی‌خانی از نظر توجه به ادبیات معاصر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. هدف از اعلام ناشران برگزیده این بود که کار آنان از نظر اقتصادی رونق پیدا کند.

آقای علی‌خانی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری کار ایران، ایلنا، گفت: «اینطور جوایز واقعا به درد کسی می‌خورد که اوضاع مالی درستی داشته باشد و دست‌کم برای خودش دفتری داشته باشد. نه برای من که هیچ دفتری ندارم و از هر ۴۰ کتابی که به دستم می‌رسد فقط توان چاپ یکی از آن‌ها را دارم.»

او در همین گفت‌و‌گو به این نکته اشاره کرد که یک وام کم‌بهره برای تهیه دفتر کار به تندیس افتخار ترجیح می‌دهد. به این ترتیب بیست و هفتمین دوره نمایشگاه کتاب تهران هرچند با حاشیه‌های امنیتی کمتری برگزار شد، اما در سایه تورم اقتصادی نتوانست به مهم‌ترین هدفش که بهبود اقتصاد نشر است دست پیدا کند.

کتاب‌سازی‌ در عرصه‌های ایدئولوژیک، بحران کاغذ، سانسور و تورم اقتصادی رمق نشر ایران را گرفته است. نمایشگاه کتاب تهران این بحران را به نمایش گذاشت.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وعده داده بود که این دوره نمایشگاه کتاب تهران با دوره‌های پیشین تفاوت آشکاری داشته باشد. وعده او با قهر رهبری همراه شد.