کاربرد سم‌زدایی طبیعی و درمانی در بدن انسان

کافی است کلمه Detox یا معادل فارسی آن یعنی سم‌زدایی را در موتورهای جستجوی اینترنت تایپ کنید تا با انواع و اقسام مقاله‌ها،کتاب‌ها، توصیه‌ها، تمجیدها و انتقادها مواجه شوید. مطالبی که گاه آنچنان مثبتند که بسیار غیر واقعی به نظر می‌رسند و گاه نیز آنچنان این روش را به باد انتقاد گرفته‌اند که چندان منطقی به نظر نمی‌رسند.

رژیم سم‌زدایی سیب، رژیم لاغری چای سبز، رژیم ٢١ روزه طالبی و هندوانه، سم‌زدایی یک روزه و رژیم لیمو تنها نمونه‌هایی از روش‌های سم‌زدایی هستند که در فضای وب فارسی و البته بسیاری از آنها توسط افراد غیر متخصص پیشنهاد شده‌اند.

اما در این میان روش‌هایی نیز وجود دارند که در موارد ویژه و با اجرای درست و به موقع می‌توانند سبب کاهش تأثیر مواد سمی بر سلامت انسان شوند.

دتوکس یا سم‌زدایی

کلمه "Detox" فرم خلاصه‌شده واژه "Detoxification" است و در فارسی از کلمه "سم‌زدایی" به عنوان معادل آن استفاده می‌شود. این عبارت دارای معانی متعددی است اما به صورت کلی روندی را توضیح می‌دهد که منجر به پاکسازی و حذف سموم یا موادی می‌شود که به صورت بالقوه امکان آسیب رساندن به بخش‌های مختلف بدن انسان را دارا هستند.

این روند به صورت طبیعی در بدن و توسط اندام‌های ویژه‌ای انجام می‌شود. اما در بسیاری از موارد نیز دیده می‌شود که بدن انسان توانایی کاملی برای از بین بردن و پاکسازی کامل سموم مختلف از خودش نشان نمی‌دهد. برای اصلاح چنین مواردی است که روش‌های درمانی کمکی تحت عنوان دتوکس یا سم‌زدایی توسط گروه‌های مختلف پیشنهاد شده است که بسیاری از آنان بر پایه رژیم غذاییویژه طراحی شده‌اند.

گروهی از پزشکان بر این عقیده‌اند که بدن انسان برای رهایی از شر مواد مضر، تکامل یافته و این کار را از طریق اندام‌ها و بافت‌های تخصص‌یافته‌ای از قبیل کلیه‌ها، کبد و روده بزرگ انجام می‌دهد. بنابراین هر گاه بدن در معرض ماده‌ای سمی مثل مقادیر بیش از حد لزوم داروها و یا مقادیر سمی الکل و مواد مخدر قرار گیرد، خودش می‌تواند با استفاده از این بافت‌ها از شر سموم خلاص شود. بر اساس اعتقاد این گروه وجود این سیستم سم‌زدایی طبیعی به این معنی است که بدن انسان هیچ نیازی به انجام سم‌زدایی از طریق روش‌های مختلف پیشنهادی که تحت عنوان دتوکس نامیده می‌شوند نخواهد داشت.

اما عقیده بسیاری دیگر از متخصصان این است که روش سم‌زدایی در صورت انتخاب و اجرای درست می‌تواند به عنوان ابزاری ارزشمند برای ارتقای سطح سلامت انسان و پیشگیری از ابتلا به انواعی از بیماری‌ها مفید باشد.

به صورت کلی می‌توان گفت یک برنامه سم‌زدایی خوب برنامه‌ای است که بر مبنای کاهش میزان مواد سمی دریافتی توسط بدن، تأمین مواد غذایی تقویت‌کننده سیستم سم‌زدایی طبیعی بدن و تقویت عملکرد ارگان‌های تخصصی این امر یعنی کبد، کلیه‌ها و روده بنا شده باشد.

منشأ مواد سمی

مواد سمی تولید‌شده توسط بشر در حال حاضر به طور وسیعی در محیط زندگی پراکنده شده‌اند. به شکلی که می‌توان گفت تمامی ما در اقیانوسی از این مواد سمی شناور هستیم.

به عنوان مثال مطالعه‌ای که در سال ١٩٨٢ توسط آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا انجام شد، نشان‌دهنده وجود ٢٠ ترکیب سمی مختلف در بیش از ٧٥ درصد نمونه‌های گرفته‌شده از بافت چربی انسان بود. پنج نمونه از این مواد سمی در تمامی این نمونه‌ها و به مقدار بیشتر از حد خطرناک یافت شدند.

اگرچه تا کنون میزان و چگونگی تأثیرگذاری بسیاری از این مواد سمی به صورت کامل شناخته نشده است اما عملکرد آنها در ایجاد مشکلات و بیماری‌های مختلفی از جمله سرطان‌ها، دیابت، نازایی، آلزایمر، بیماری‌های قلبی عروقی و چاقی به اثبات رسیده است.

مواد سمی درون آب، خاک، مواد غذایی صنعتی، شوینده‌ها و بسیاری از مواد دیگر یافت می‌شوند. داروهایی مثل ضد دردها نیز که به صورت روزمره توسط بسیاری از ما مصرف می‌شوند می‌توانند سمی باشند.

گروهی از افراد به علت شرایط شغلی، محل زندگی و یا حتی سرگرمی‌های مورد علاقه‌شان ممکن است تحت تأثیر مقادیر زیادی از یک یا چند ماده شیمیایی مضر قرار داشته باشند. موادی که می‌توانند با تأثیر بر سیستم سم‌زدایی طبیعی بدن، عملکرد آن را دچار اشکال کرده و در نتیجه فرد را در این زمینه آسیب‌پذیر کنند. این شرایط  با ایجاد اختلال در فعالیت آنزیم‌ها، منجر به ممانعت از انجام سم‌زدایی می‌شود. در این میان بعضی از افراد نسبت به سایرین آسیب‌پذیر‌ترند.

مثلاً کسانی که در نزدیکی مزارع زندگی یا کار می‌کنند در معرض مقادیر زیادی سموم دفع آفات نباتی قرار دارند. یا کسانی که در آرایشگاه‌ها کار می‌کنند به صورت مداوم در معرض موادی مثل رنگ مو و یا اسپری‌های مو قرار دارند.

فرآیند سم‌زدایی در بدن

روند سم‌زدایی بدن در دو فاز متوالی صورت می‌گیرد. در فاز اول، مواد زائد به حالتی چسبنده در می‌آیند تا بدن بتواند به راحتی آنها را مجتمع کرده و آماده دفع کند.

گروهی از آنزیم‌ها که تحت عنوان سیتوکروم پی ٤٥٠ (Cytochrome P 450) نامیده می‌شوند مسئول انجام این فاز هستند. اما انجام این مرحله سبب فعال‌سازی این مواد شیمیایی و افزایش خاصیت سمی آنها می‌شود. به همین دلیل است که پس از این مرحله، روند سم‌زدایی وارد فاز دوم می‌شود.

در فاز دوم، گروهی از مولکول‌های ناقل، این مواد شیمیایی را غیرفعال می‌کنند و آنها را برای انتقال به خارج بدن آماده می‌کنند. درست مثل زمانی که شما مواد زائد یا همان زباله‌های موجود در منزل را داخل پلاستیک زباله جمع می‌کنید و آن را آماده می‌کنید تا کارگران شهرداری از شما تحویل گرفته و پاکسازی کنند.

اتصال مواد شیمیایی فعال با مولکول‌های حامل سبب غیر فعال شدن و افزایش قابلیت انحلال آنها در آب می‌شود. در نتیجه به سادگی از طریق خون و صفرا منتقل شده و از طریق کلیه‌ها و دستگاه گوارش از بدن دفع می‌شوند.

تحقیقات مختلف نشان می‌دهند که سیستم سم‌‍‌زدایی در بدن ما دقیقاً مثل اثر انگشت بوده و در هر شخصی دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که البته تحت تأثیر فاکتورهای متنوعی از جمله ژن‌ها، رژیم غذایی و حتی شغل قرار دارد.

به همین دلیل است که واکنش بدن انسان‌های مختلف در برابر یک ماده سمی ثابت، متفاوت است. در شرایطی که یک فرد به آسانی و با استفاده از سیستم سم‌زدایی طبیعی بدن خود، ماده‌ای سمی را به سادگی از بدن پاک می‌کند شخص دیگری در واکنش به همان ماده دچار مشکل شده و از عهده تصفیه آن بر نمی‌آید. در حقیقت روش درمانی سم‌زدایی یا دتوکس در چنین شرایطی است که می‌تواند به عنوان یک یار کمکی وارد عمل شده و بدن فرد را از شر مواد سمی مورد نظر خلاص کند.

رژیم غذایی

غذایی که می‌خورید می‌تواند به صورت مستقیم بر دفع مواد شیمیایی سمی از بدن نقش داشته باشد. به عنوان مثال کمبود دریافت پروتئین‌های موجود در مرغ، ماهی و تخم مرغ می‌تواند سبب کاهش آنزیم‌هایی شود که در فاز اول سم‌زدایی بدن نقش مهمی دارند. علاوه بر کمیت، کیفیت پروتئین دریافتی از طریق رژیم غذایی نیز حائز اهمیت است.

بالا بودن مواد قندی رژیم غذایی نیز می‌تواند روند سم‌زدایی را با اختلال مواجه کند. به عنوان مثال خوردن مقدار بالای کربوهیدرات‌ها توانایی شما را برای پاکسازی داروهای مصرفی از بدن کاهش می‌دهد.

کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی نیز می‌تواند بر روند سم‌زدایی تأثیر منفی داشته باشد. در این میان نقش ویتامین‌های گروه ب (از جمله نیاسین، تیامین، ریبوفلاوین و پیریدوکسین)، ویتامین‌های سی و ای و مواد معدنی منیزیوم و سلنیوم بسیار زیاد است.

توصیه‌هایی ساده برای سم‌زدایی

اگر به هر دلیلی احساس می‌کنید که نیازمند استفاده از یکی از روش‌های درمانی سم‌زدایی هستید بهترین کار مراجعه به پزشک متخصص و با تجربه در مورد این کار است. پزشکی که بتواند در ابتدا فاکتورهای شخصی و بار سمی ویژه بدن شما، حساسیت‌های غذایی و وضعیت دستگاه گوارش‌تان را بررسی کرده و سپس بر اساس نیازهای فردی شما روند درمانی را آغاز نماید.

اما دانستن بعضی از نکات عمومی در زمینه سم‌زدایی و اجرای توصیه‌های مفید زیر نیز می‌تواند در این زمینه به شما کمک کند.

پیشگیری

همانند اغلب مسائل مطرح در علم پزشکی، در این زمینه نیز اولین قدم این است که تا حد ممکن از مواد شیمیایی سمی اجتناب کنید.

در حقیقت کاهش مواجهه با مواد شیمیایی سمی نکته کلیدی تمامی برنامه‌های سم‌زدایی است. تا حد ممکن تلاش کنید از مواد مصنوعی و شیمیایی در محیط زندگی و شغلی خود دوری کرده و به استفاده از مواد طبیعی گرایش پیدا کنید. در این زمینه، استفاده از مواد غذایی ارگانیک نیز می‌تواند کارساز باشد.

مواد غذایی خاص

کلم بروکلی، کلم و گل کلم، علاوه بر دارا بودن خاصیت آنتی‌اکسیدانی، منبع غنی ایزوتیوسیانات‌ها (Isothiocyanats) هستند که فعالیت آنزیم‌های فاز دوم سم‌زدایی را تقویت می‌کنند. این ویژگی این سبزیجات می‌تواند توجیه‌کننده خاصیت ضدسرطانی آنها نیز باشد.

فیبرهای غذایی موجود در سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل نیز گروه بعدی مواد خوراکی هستند که با اتصال به مواد سمی به دفع آنها از بدن کمک می‌کنند.

ضمناً مطالعات انجام‌شده روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده ترکیبات چای سبز نیز سبب تحریک و تسهیل فاز دوم روند سم‌زدایی در داخل سلول‌های کبدی می‌شود.

ورزش و روش‌های دیگر افزایش تعرق

فعالیت بدنی نیز نقش موثری در روند سم‌زدایی دارد. البته تنها دلیل این امر تعرق هنگام ورزش نیست. بلکه مطالعات نشان می‌دهد حتی انجام یک جلسه فعالیت ورزشی مثل یک ساعت دوچرخه‌سواری می‌تواند میزان آنزیم‌های سم‌زدایی بدن را به دو برابر افزایش دهد.

برای اینکه بهترین بهره را از ورزش ببرید فعالیت‌های ورزشی هوازی مثل دویدن، قدم زدن تند و دوچرخه‌سواری را سه تا پنج بار در هفته و هر بار به مدت نیم تا یک ساعت انجام دهید. ضمناً حتما پس از انجام ورزش دوش بگیرید تا مواد سمی دفع شده از بدن مجدداً از طریق پوست بازجذب نشوند.

استفاده از حمام سونا نیز با افزایش تعرق منجر به تحریک دفع مواد سمی مضری مثل فلزات سنگین، آفت‌کش‌ها و داروها از بدن می‌شود.

منابع:

Xenobiotica, Medical Journal, 2010, V.40

Detoxification and Healing, Sidney Macdonald Baker, Publisher: McGraw-Hill

Food Chem Toxicol, Biology Journal, V.33

Alternative Med Rev, Medical Journal, 2000, V.3 & V.5