عواقب خطرناک رژیم‌های لاغری برای سلامت

جستجویی ساده در فضای اینترنت ما را با انواع و اقسام رژیم‌های غذایی برای کاهش وزن روبه‌رو می‌کند. فهرستی پایان‌ناپذیر که هرروز اسامی و روش‌های جدیدتری نیز به آن اضافه می‌شود. بسیاری از افراد حداقل برای مدتی محدود از زندگی خود یکی از انواع رژیم‌های لاغری را انتخاب و اجرا می‌کنند.

در ایران، آمار دقیقی از استفاده مردم از رژیم‌های لاغری و انواع این رژیم‌ها وجود ندارد. در کشورهای درحال‌توسعه دارای اقتصاد آزاد، رژیم‌های لاغری صنعت پرسودی است که بر آن سرمایه گذاری خصوصی و دولتی می‌شود. به همین دلیل سالانه پژوهش‌های متعددی در حوزه رژیم‌های لاغری منتشر می‌شوند.  بر اساس آماری که وبسایت رسمی مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در ایالات متحده ارائه داده است ٤٧ درصد مردم آمریکا از رژیم‌های لاغری برای کاهش وزن استفاده می‌کنند. این در حالی است که تخمین زده می‌شود یک‌سوم از افراد بزرگ‌سال در این کشور دچار چاقی هستند (اینجا را ببینید).

اغلب رژیم‌های غذایی رایج، بر مبنای کاهش کالری مصرفی روزانه، محدودیت یا ممنوعیت مصرف بعضی از گروه‌های خاص غذایی از جمله چربی‌ها و هیدرات‌های کربن و جایگزینی آن‌ها با انواع دیگر مواد غذایی از جمله میوه‌ها و سبزی‌ها طراحی شده‌اند.

با این حال تفاوت‌های زیادی در شیوه صحیح اجرا و تداوم اثربخشی انواع آن‌ها وجود دارد. رژیم‌های لاغری کوتاه‌مدت و سنگین، در یک بازه زمانی کوتاه می‌توانند منجر به کاهش وزن قابل توجهی شوند اما اثرات منفی بلندمدت بسیاری از این رژیم‌ها بر سلامت انسان انکارناپذیر است.

به منظور کاهش خطرات ابتلا به بیماری‌های مختلف در گذر زمان، حتماً بایستی کاهش کالری دریافتی در یک محدوده واقع‌گرایانه و زیر نظر پزشک، با تمرینات ورزشی مختص این کار توأم شود.

زمانی که وزن کاهش پیدا کرد ادامه رعایت رژیم غذایی سالم و انجام منظم تمرین‌های ورزشی برای باقی ماندن در شرایط فیزیکی مناسب لازم است. ضمناً افرادی که از نظر وزنی در شرایط مناسبی قرار دارند اما برای رسیدن به شرایط فیزیکی متناسب با تصویر ایده‌آل ذهنی خود، رژیم‌های غذایی سختی را متحمل می‌شوند باید بدانند که این شرایط می‌تواند صدمه‌های جبران‌ناپذیری به سلامت‌شان وارد کند. در ادامه مطلب به نمونه‌های از مضرات رژیم‌های غذایی نادرست و کاهش وزن غیرضروری و بی‌رویه اشاره خواهیم کرد.

رژیم لاغری و افزایش استرس

مطالعه‌ای که نتایج آن در سال ٢٠١٠ در ژورنال سایکوسوماتیک مدیسین منتشر شد (اینجا را ببینید.) بر بررسی تأثیرات دو رفتار مختلف در رژیم‌های غذایی یعنی شمارش کالری‌های دریافتی روزانه و محدود کردن آن‌ها استوار بود.

این مطالعه نشان می‌دهد که محدودکردن میزان کالری دریافتی، مقدار هورمون کورتیزول، یا همان هورمون فاز استرس تولید‌شده در بدن را افزایش می‌دهد.

یکی از عملکردهای هورمون کورتیزول افزایش انرژی در دسترس بدن است و این می‌تواند دلیلی برای افزایش ترشح این هورمون در زمان کمبود انرژی باشد. یافته بعدی این مطالعه نشان می‌دهد که شمارش کالری‌های دریافتی روزانه نیز می‌تواند منجر به افزایش استرس فرد شده و در درازمدت مبدل به استرسی مزمن شود.

صدمه‌های روانی

بالا و پایین شدن مکرر وزن، می‌تواند تأثیرات منفی بر سلامت روانی انسان بگذارد.

چرخه تغییرات وزن زمانی رخ می‌دهد که فرد در کم کردن وزن خود از طریق کاهش میزان دریافت کالری موفق است اما پس از مدتی دوباره دچار افزایش وزن می‌شود و در نتیجه هیچگاه نمی‌تواند به صورت طولانی‌مدت وزن خود را در شرایط طبیعی حفظ کند. بنابراین هر بار که دچار اضافه وزن می‌شود مجدداً تلاش می‌کند تا از شر کیلوهای اضافی خلاص شود.

این روند به دست آوردن و از دست دادن وزن به صورت یک چرخه تکرار می‌شود و به همین دلیل در اصطلاح پزشکی به آن رژیم یو‌یو‌مانند (Yo Yo Dieting) گفته می‌شود.

امروزه این نوع از کاهش وزن چه در افراد دارای اضافه‌وزن و چه در افراد دارای وزن طبیعی و در هر دو جنس مرد و زن بسیار شایع است. حالتی که می‌تواند بر سلامت روانی و اعتماد به نفس فرد تأثیری منفی گذاشته و منجر به افزایش خطر بروز بیماری‌های روانی، عدم رضایت از زندگی و حتی رو آوردن به الکل و مواد مخدر شود.

بی‌اشتهایی عصبی

بیماری آنورکسی نروزا (Anorexia nervosa) یا بی‌اشتهایی عصبی اختلالی روانی فیزیکی است که شیوع آن به ویژه در سال‌های اخیر و در میان فعالان عرصه مد و مانکن‌ها منجر به سر و صدای فراوانی شده است. تا جایی چند مانکن در نقاط مختلف دنیا بر اثر ابتلا به این بیماری جان خود را نیز از دست داده‌اند.

در این بیماری، فرد به علت ترس وسواس‌گونه از افزایش وزن، علی‌رغم گرسنگی و نیاز بدن به غذا، به روش‌های مختلف مثل نخوردن غذا و یا تحریک خود به استفراغ، وزن خود را کاهش می‌دهد و حتی پس از قرار گرفتن در محدوده وزنی پایین‌تر از حد طبیعی نیز به تلاش خود برای کاهش وزن به شکلی بیمارگونه ادامه می‌دهد.

نشانه‌هایی که می‌توان بر اساس آن‌ها به بروز این بیماری در فرد مشکوک شد عبارتند از کاهش شدید وزن، ترس از افزایش وزن، نخوردن غذا و یا خوردن به میزان بسیار کم، ادامه رژیم غذایی لاغری علی‌رغم کاهش شدید وزن و انجام تمرین‌های شدید ورزشی به شکلی وسواسی. اگرچه روند کاهش وزن در این بیماری در ابتدا با یک تصمیم شخصی و به صورت ارادی شروع می‌شود اما در گذر زمان شکلی غیر ارادی به خود گرفته و از کنترل فرد خارج می‌شود. تا جایی که همان طور که گفتیم می‌تواند شدت یافته و در صورت عدم درمان به مرگ فرد منجر شود.

وسواس برای انجام تمرینات ورزش

انجام فعالیت‌های ورزشی مختلف یکی از روش‌های مناسب برای داشتن سلامت فیزیکی و روانی است.

اما زمانی که ورزش از حالت سالم خود خارج شده و به صورت وسواس‌گونه درآید می‌تواند برای سلامت انسان مضر باشد. در صورت انجام بیش از اندازه فعالیت ورزشی که در گروهی از افراد و با هدف کاهش وزن صورت می‌گیرد، فرد ممکن است دچار عوارضی مثل خستگی مفرط، کاهش بیش از اندازه وزن، سوء تغذیه، صدمات فیزیکی و حتی کاهش ارتباطات اجتماعی و افسردگی شود. بر اساس اطلاعات منبع وزارت کشاورزی ایالات متحده محدوده سالم برای انجام فعالیت ورزشی برای سنین ١٨ تا ٦٤ سال به این شکل تعریف شده است:

حداقل ٢.٥ ساعت فعالیت ورزشی هوازی در هفته یا حداقل یک ساعت و پانزده دقیقه فعالیت شدید ورزشی در هفته: این میزان از فعالیت ورزشی بایستی ترجیحاً به چند بخش تقسیم شده و در طول هفته انجام شود. علاوه بر آن باید فعالیت‌های کششی و عضله‌ساز مثل وزنه زدن را نیز دو بار در هفته به مدت نیم ساعت به حرکات ورزشی هوازی اضافه کنید تا برنامه تمرینی خود را کامل کرده باشید.

بر اساس پارادایم جدیدی که توسط متخصصین سلامت ارائه شده است بهترین روش برای قرار گرفتن در شرایط بدنی مناسب داشتن سبک زندگی متحرک در همه ابعاد زندگی است.

در این دیدگاه رفتن به باشگاه ورزشی اگرچه مفید تلقی می‌شود اما به عنوان روش اصلی کاهش وزن مطرح نیست. در کنار یک سبک زندگی فعال فعالیت‌های نشاط‌آوری از جمله قدم زدن، شنا، دوچرخه‌سواری و کوهنوردی همگی به عنوان موج جدید فعالیت‌های ورزشی جایگزین تمرینات سخت ورزشی در باشگاه‌های بدنسازی شده‌اند. فعالیت‌هایی که می‌توانید به اتفاق خانواده و دوستان خود انجام دهید و در عین داشتن اوقاتی خوش، وزن خود را نیز در حد مورد نیاز کاهش دهید.

شاخص توده بدنی: شاخصی نسبی برای ارزیابی سلامت

BMI یا شاخص توده بدنی، کمیتی است که می‌تواند به شما کمک کند تا تفسیری کلی از میزان فاکتورهای خطر بروز بیماری‌های مزمن از جمله بیماری‌های قلبی عروقی بر اساس وزن و قد خود به دست آورید.

برای به دست آوردن میزان شاخص توده بدنی خود باید عدد وزن خود بر پایه کیلوگرم را بر مجذور عدد قد خود بر پایه متر تقسیم کنید. در صورتی که عدد به دست آمده کمتر از ١٨.٥ باشد شما دچار کمبود وزن هستید. در صورتی که این عدد مابین ١٨.٥ و ٢٤.٩ قرار داشته باشد وزن شما در محدوده سالم یا طبیعی قرار دارد. اگر عدد شاخص توده بدنی شما بین دو عدد ٢٥ و ٢٩.٩ قرار بگیرد شما دچار اضافه‌وزن هستید و در صورتیکه بیشتر از ٣٠ باشد شما به عنوان فردی چاق شناخته خواهید شد.

به عنوان مثال اگر وزن شما ٧٠ کیلوگرم و قدتان ١٧٠ سانتیمتر باشد کمیت شاخص توده بدنی معادل ٢٤.٢ خواهید داشت که حاصل تقسیم عدد ٧٠ (عدد وزن) بر عدد ٢.٨٩ (مجذور قد بر مبنای متر) است.

نکته بسیار مهمی که باید به آن توجه داشته باشید این است که هیچ فرمول قطعی برای محاسبه دقیق میزان وزن طبیعی بر اساس قد وجود ندارد. به این دلیل که شکل بدن، ژنتیک، تراکم استخوان‌ها و توده عضلانی در انسان‌های مختلف متفاوت است و این می‌تواند تناسب طبیعی تعریف‌شده را تا حدی دچار تغییر کند.

تلاش برای رسیدن به وزنی که واقع‌گرایانه نیست تنها منجر به عدم موفقیت شما و ابتلا به بیماری‌های مختلف خواهد شد. اگرچه رژیم غذایی و ورزش می‌توانند منجر به کاهش وزن شوند اما برای آن‌ها نیز محدودیت‌هایی وجود دارد. بنابراین نباید سلامت خود را قربانی هدفی دست‌نیافتنی کنید.

شاید تصور کنید هر قدر بیشتر وزن کم کنید سالم‌تر خواهید بود. اما تمرکز بر عددی که ترازو به شما نشان می‎دهد ممکن است ذهن شما را از تمرکز بر اعداد مهم‌تری دور کند. اعدادی مثل فشار خون، میزان کلسترول، تری‌گلیسرید و قند خون کمیت‌هایی هستند که می‌توانند اهمیتی بیشتر از عدد وزن شما داشته باشند. صرف اینکه لاغر هستید یا وزن کمی دارید به این معنی نیست که میزان این کمیت‌ها در بدن شما در حدی طبیعی قرار دارد. ف

راموش نکنید که در بسیاری از موارد جایگزین کردن یک تصویر ایده‌آل ذهنی از شکل فیزیکی بدن با تصویری واقعگرایانه و در عین حال سالم، مهمترین گام برای انتخاب سبک زندگی و روش تغذیه مناسب است.