عواقب سد کرخه گریبان‌گیر گوزن‌های زرد شد

جنگل های گز و پده سرتا سر منطقه حفاظت شده در شمال غرب خوزستان و در اطراف رود کرخه را پوشانده است. وسعت این نوار جنگلی در کنار رودخانه کرخه ۱۳۰۰۰ هکتار  است.

سالانه این رودخانه در زمان بارش های بهاری با ایجاد سیلاب در کشتزارها و دامنه های جنگلی بسیاری از آفات منطقه را از بین می برد و باعث رشد جوانه های درختان پده و گز می‌شود.

از سال ۱۳۸۱ که سد کرخه آب گیری شد پائین دست سد یعنی منطقه پارک ملی کرخه رو به خشکی رفت . منطقه حفاظت شده کرخه از شوش و هلوه تشکیل شده است.

در سال‌های ۱۳۳۸-۱۳۳۷ بر حسب اتفاق در میان جنگل دز و کرخه تعدادی گوزن زرد دیده شد. بر خلاف این‌که تصور می شد این گونه کاملا از بین رفته تعدادی از آن‌ها زنده گیری و به دشت ناز ساری برده شد. این گوزن‌ها با زاد و ولدی که در آنجا صورت دادند تعدادشان زیاد شد و در  سال ۱۳۶۵چندین راس از آنها را به جزیره اشک در دریاچه ارومیه و تعدادی را بعد از پایان جنگ به منطقه دز و کرخه انتقال دادند.

از نظر اکولوژی برای احیاء یک جمعیت دو راه وجود دارد :

۱- زیستگاه آن گونه جانوری دوباره احیاء شود،

۲- شرایط مناسب زیستگاهی همانند زیستگاه اصلی آن جانور ایجاد شود تا آن گونه در آنجا ازدیاد پیدا کند

محیط طبیعی همواره دست خوش اتفاقات متغیر و تنش‌های اکولوژیک می شود و اینجاست که نقش اکولوژیست‌های حاضر که بتواند با پیش بینی صحیح با تنش مقابله کند مشخص می شود.

به گفته شاهدان عینی در اردیبهشت سال ۱۳۹۲ به مدت سه روز حدود ۲۰ میلی میتر باران شدیدی باریدن گرفت  و همین آغاز تغییرات اکولوژیکی وسیعی در منطقه شد.

اما در سازمان محیط زیست هیچ اکولوژیست با سابقه ای جهت مشاوره وجود ندارد، در واقع تمام کارشناسان سازمان خود را اکولوژیست می نامند اما در مقابل حوادث ناگهانی طبیعی با سکوت خود عقب نشینی را انتخاب می کنند.

بارش‌های فراوان و دمای هوا زمینه خوبی برای تکثیر آفات شده و طبیعت با ازدیاد آفت خوار سعی در برقراری تعادل نسبی خواهد کرد. اما انسان با دست کاری در طبیعیت آن‌چنان همه چیز را بر هم می زند که دیگر طبیعتی برای ایجاد این تعادل بر جای نمی ماند!

تا پیش از ساختن سد کرخه در خوزستان، سیلاب‌های موضعی که هر از چند گاه در میان جنگل‌زارها به راه می افتاد در گودال‌هائی که به اصطلاح محلی «شیلاب» نامیده می شود گل آبی ایجاد می کرد که جانواران برای رهایی از کنه هائی که  روی بدن آن‌ها می نشیند خود را در آن می غلطانند.

اینجا نقش سد کرخه بهتر مشخص می شود زیرا با ایجاد این سد سطح رودخانه حدود سه متر پائین رفت و «شیلاب‌ها» رو به خشک شدن رفتند و دیگر سر ریزی نبود که گودال‌ها را پر کند.

این گونه شد که در میان انبوه جنگل گز و پده گوزنها در شرجی ۶۰ درجه به دنبال گودال آب از این طرف و آن طرف می رفتند. کنه ها و حشرات موذی روی بدن گوزن‌ها با زخمی که ایجاد کرده بودند موجب عفونت شده  و مقادیر زیادی از خون آن‌ها را خورده بودند که هم بنیه آن‌ها ضعیف شده بود و این همه دست به دست هم داده بود تا در نقاطی که پوست نازک و مرطوب بود زخم ایجاد شود.

مگس ها هم در همان مناطق بدن جانور که نازک و عفونی بود تخم ریزی کردند به این ترتیب ناحیه سر این گوزنها به شدت مورد حمله قرار گرفت. و به زودی آنها از پای در آمدند. مگس های کالیفوریده ( عامل بیماری میازیس ) که از فاصله ۲۰ کیلومتری بوی عفونت آنها را تحریک می کند به این زخمها حمله کردند.

از طرفی گرمای بالای ۵۵ درجه شرجی و انبوه جنگل‌های پده و گز که پر از تیر و خار هستند باعث نمی شود که محیط بانان، هر چند تعدادشان اندک است، خود را با آب و آتش نزنند. محیط بانان پس از مشاهده چند راس تلف شده این گوزن‌ها به عمق جنگل جهت جستجو روانه می شوند.

اما نبود تیم متخصص دامپزشک حیات وحش و تیم متخصص انگل شناس و حشره شناس در چارت سازمانی سازمان حفاظت محیط زیست و بالاخص در مناطق مختلف برای پیگیری‌های لازم در مورد اختلال رفتاری حیات وحش، زحمات این محیط بانان را کم رنگ می کند. اگر مناطق با نمونه گیری‌های دوره ای و مرتب از زیستگاه‌ها توسط متخصصین مربوطه زیر نظر باشد همواره از هجوم آفات و بیماری پیشگیری خواهد شد. نه اینکه دو ماه از تغییر اقلیم بگذرد و کسی متوجه عواقب و اتفاقاتی که ایجاد می کند نباشد و بعد از این‌که اپیدمی ایجاد شد بخواهند آن‌را در عرض چند روز درمان کنند.

امروزه در پارک‌های ملی دنیا، که بسیار بیشتر از ۲۴ پارک ملی کشورمان است، در وسعتی که دارند جانوران مختلف قرار دارند و  تیم مراقب آنها متشکل از دامپزشک متخصص حیات وحش گربه سانان ، دامپزشک متخصص علف خواران ، کارشناسان انگل شناس ، حشره شناس ، اکولوژیست‌های حیات وحش ، بیولوژیست ها ، و رنجرها که همان کارشناسان محیط زیست و محیط بانان باشد و در آخر علاقمندان به جانوران برای کمک به تیمار آنهاست  که احیانا در زمان‌های کوتاه  اگر لازم باشد تشکیل شده است. در کدام اداره از مناطق محیط طبیعی مختلف تیم دامپزشک حاضر و با تجربه حیات وحش وجود دارد چه برسد به مشاوره اکولوژیکی ؟

به گفته دکتر بهرام کیابی، استاد بیولوژی و حیات وحش دانشگاه شهید بهشتی، روی کره زمین فقط در نقاطی از کشورایران، گوزن‌های زرد آن هم به صورت در اسارت زندگی می کنند که وضعیت آنها به مراتب از یوز آسیایی بد تر است.

سال گذشته ۴۴  گوزن زرد در اثر بی تجربگی و عدم حفاظت صحیح از این گونه در مقابل تغییرات ناگهانی اقلیمی ناجوانمردانه و مظلوم از بین رفته است.

در اردیبهشت ۱۳۹۳ در بازدید میدانی که از سایت دز و کرخه داشتم چهار گوزن که نشانه هایی از زخم‌های درمان شده میاز در آنها دیده می شد در حصاری حفاظت می شد.

ترفندی که محیط زیست خوزستان بکار برده بودند این بود که با ایجاد گودال‌هایی که درون آن داروی ضد کنه و آب قرار داشت و با قرار دادن یونجه تازه سعی می کردند که به نوعی حمام کنه برای دام‌های اهلی و برای گوزن های وحشی ایجاد کنند.

اما تغییرات اکولوژیکی که  تا این وقت حالت عادی داشته و باران سال پیش در منطقه اتفاق نیفتاده است. محیط بانان با سرکشی های متعدد سعی در بازرسی از مناطقی داشتند که معمولا در طول روز گوزن‌ها چه برای نوشیدن آب و چه برای استراحت به آن شیلابها سر می زدند. به گفته مهندس عسکری، مسئول روابط عمومی اداره محیط زیست خوزستان، حدود ۱۵ راس گوزن زرد به غیر از آن چهار راس در اسارت در منطقه موجود است.

کمبود محیط بان و کمبود بودجه مالی، خشکسالی های ناشی از دستکاری های انسان از جمله سد سازی، رشد جمعیت و افزایش سکونت گاه‌ها و تصرف غیر قانونی اراضی پارک توسط افراد و چرای بیش از حد دام‌ها، نبود کارشناسان مختلف حاذق  و دامپزشک حیات وحش از مشکلات مناطق مختلف محیط زیست ایران برای حفظ حیات وحش در پارک‌ها و مناطق حفاظت شده است.

* نرگس روحانی- کارشناس ارشد مدیریت محیط زیست و ارزیاب محیط زیست «انجمن حمایت از حیوانات ایران»