پایان دوران ریاست نظامیان بر بزرگ‌ترین هلدینگ اقتصادی ایران؛
آیا باید در انتظار پوست‌اندازی بنیاد مستضعفان بود؟
سعیدیکیا که یک‌سال پیش، از نگاه شورای نگهبان صلاحیت ریاست‌جمهوری را نداشت، سکان شبه دولتی را در اختیار گرفته که در ۲۰ سال گذشته توسط دو فرمانده نظامی اداره شده است.
حمید مافی
یک‌سال پس از آن‌که شورای نگهبان صلاحیت محمد سعیدیکیا را برای انتخابات ریاست‌جمهوری تائید نکرد، رهبر جمهوری اسلامی در حکمی او را به ریاست یکی از بزرگ‌ترین بنیادهای اقتصادی ایران منصوب کرد. رئیس جدید بنیاد مستضعفان را می‌توان چهره بی‌حاشیه سیاست ایران نامید. اگر چه در چهار کابینه چهار رئیس دولت مختلف حضور داشته اما کمتر در محافل و نشست‌های سیاسی و حتی رسانه‌ها دیده شده است.
او از سال ۸۸ که از دولت احمدی‌نژاد جدا شد تا سال ۹۱ که سودای ریاست‌جمهوری در سر داشت، کمتر تن به گفت‌وگو با رسانه‌ها داد. پیش از آن‌هم تنها پس از زلزله بم چند باری به استودیو تلویزیون دولتی رفت تا به مردم گزارش بازسازی‌ها را بدهد. اگرچه می‌گوید: « خود را یک اصول‌گرا می‌دانم.» اما نه در نشست‌های موتلفه حاضر شده و نه به واسطه تخصصی که دارد در جامعه‌اسلامی مهندسان. هم در دولت اصلاح‌طلب خاتمی وزیر بوده و هم در دولت احمدی‌نژاد. همانطور که در دولت میرحسین موسوی و هاشمی رفسنجانی هم در جایگاه وزیر نشسته است.
او را می‌توان یکی از اعضای حلقه «مدیران اصفهانی» نظام جمهوری اسلامی دانست. از جمله مدیرانی که کم تعداد نیستند چه در اردوگاه اصلاح‌طلبان و چه محافظه‌کاران. اما خودش گفته است: « من عضو هیچ یک از این جناحها نیستم. مدیر نظام جمهوری اسلامی هستم و هرکجا که لازم باشد خدمت می‌کنم.»
فصل مشترک همه دوران وزارت‌اش هم حضور در کابینه اول روسای دولت و حذف در کابینه دوم بوده است. در باره دلیل این حذف‌ها هم گفته است: «من می‌خواستم خودم باشم، راه خودم را بروم. اما چون اهل جنجال نبودم، ترجیحم این بود که مسالمیت‌آمیز از دولت‌ها جدا شوم.» در دورانی هم که در هیات دولت نقشی نداشته، از مقامی دیگر حکم گرفته و به بنیادهای انقلابی رفته است. مثل سال ۸۸ و هنگامی که در کابینه دوم احمدی‌نژاد جایی نداشت، به ستاد اجرایی حساب ۱۱۰ آیت‌الله خمینی رفت و مسئولیت گروه ساختمانی تدبیر را عهده‌دار شد. در دولت خاتمی هم هنگامی که از وزارت بازماند، رئیس بنیاد مسکن شد. در سال ۷۲ نیز وقتی که جایی در میان وزرای دولت دوم هاشمی رفسنجانی نداشت، به عنوان قائم مقام اقتصادی بنیاد مستضعفان و جانبازان منصوب شد.
حال او بعد از ۲۰ سال یک‌بار دیگر به بنیاد مستضعفان بازگشته، اما این‌بار نه در قامت معاون مرتضی رفیقدوست، بلکه به عنوان رئیس بنیادی که فعالیتهای اقتصادی‌اش در سه دهه گذشته همواره با شبهات فراوانی روبرو بوده است. سعیدیکیا در شرایطی به عنوان رئیس بنیاد مستضعفان منصوب شده که در یک‌سال گذشته فشار رسانه‌ای برای مقابله با فساد اقتصادی افزایش یافته و دولت حسن روحانی هم هر ازگاهی جزئیاتی از فساد اقتصادی دولت پیشین را افشاء کرده است.
او که یک‌سال پیش، از نگاه شورای نگهبان صلاحیت ریاست‌جمهوری را نداشت، حال سکان شبه دولتی را در اختیار گرفته که در بیست سال گذشته توسط دو فرمانده نظامی اداره شده است و حرف و حدیث‌های فراوانی در باره نوع عملکرد آن وجود دارد. آیا او که در همه دوره‌هایی که به عنوان وزیر به مجلس رفته، نظر موافق اکثر نمایندگان را جلب کرده است، می‌تواند در بنیاد مستضعفان طرحی نو در بیاندازد و راه را برای ورود نهادهای نظارتی باز کند؟
شبه دولت بنیاد
بنیاد مستضعفان و جانبازان در نخستین سال‌های پس از انقلاب ۵۷ به منظور مدیریت دارایی و املاک به جای مانده از بنیاد پهلوی تشکیل شد. مرتضی رفیقدوست، رئیس اسبق این بنیاد گفته است: «ما اموال هزار فامیل دوره پهلوی را به نیابت از مردم تحویل گرفتیم.» اما به فاصله کوتاهی و پس از پایان جنگ ایران و عراق، بنیاد مستضعفان به یک هزارتوی در هم تنیده تبدیل شد. مالکیت و مدیریت بیش از ۸۰۰ شرکت ، کاخ‌ها، ساختمان‌ها و زمین‌های کشاورزی مصادره شده، بنیاد را به یکی از بزرگ‌ترین نهادهای اقتصادی ایران تبدیل کرد.
در دهه ۷۰ و زمان فعالیت مجلس پنجم، نمایندگان تصمیم به تحقیق و تفحص از این نهاد که در عرصه مسکن سازی و تولید نقش پررنگی داشت گرفتند. گزارش نمایندگان بیانگر تخلف‌های گسترده در خرید و فروش اموال و تجهیزات در بنیاد بود. بر اساس این گزارش دو باند اختلاس در بنیاد شناسایی و متلاشی شد. با این حال مدیران ارشد بنیاد تا پایان دوره در جایگاه خود باقی ماندند و رهبر جمهوری اسلامی، دوران مدیریت رفیقدوست را یکی از موفق‌ترین دوران‌های فعالیت بنیادی دانست که برای حمایت از مستضعفان شکل گرفت.
بر اساس گزارش‌های رسمی منتشر شده در وبسایت بنیاد مستضعفان، این نهاد در حال حاضر مالکیت و مدیریت ۱۶۰ شرکت را در اختیار دارد. گستره فعالیتهای بنیاد مستضعفان از این نهاد عمومی یک شبه دولت ساخته است. بنیاد در حوزه صنایع معدنی، فناوری ارتباطات و اطلاعات، صنایع غذایی، مسکن و راه‌سازی، انرژی، خدمات توریستی، صنایع نساجی، بانک‌داری و بیمه، سرمایه‌گذاری و بازار سرمایه، صنایع چوب، حمل و نقل، نفت و حفاری و آموزش و پژوهش فعالیت می‌کند.
این بنیاد دارای ۲۱ هلدینگ در حوزه صنایع و معادن، صنایع غذایی، ساختمان، انرژی و خدمات است. سود عملیاتی فعالیتهای اقتصادی در سال ۹۲ بیش از ۴۱هزار میلیارد ریال و سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته آن ۳۶ هزار میلیارد ریال در ۱۶۲ پروژه در دست اجرا اعلام شده است.
گروه بنیاد دارای ۲۷ هزار و ۹۳۲ نفر نیروی شاغل ثابت است و ارزش فروش محصولات تولیدی آن در سال گذشته به ۱۳۲ هزار میلیارد ریال رسیده است. اگرچه برآورد دقیقی از ارزش دارایی‌های این بنیاد در دست نیست، اما چند سال قبل وزارت خزانه‌داری امریکا، ارزش دارایی‌های متعلق به این بنیاد را ۱۲ میلیارد دلار برآورد کرد.
بنیاد مستضعفان حداقل ۴۲.۹ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی ایران را در اختیار دارد و سالانه ۳۲۰ هزار تن شیر تولید می‌کند. بر اساس گزارش عملکرد منتشر شده در وبسایت بنیاد، سهم گروه بنیاد در تولید محصولات کشاورزی غیرقابل مقایسه با سایر رقبا است. سهم هلدینگ کشاورزی بنیاد در تولید محصولات کشاورزی حدود ۱۱ درصد برآورد شده است.
بنیاد همچنین ۲۸ درصد نساجی، ۲۲ درصد سیمان، ۲۸درصد لاستیک و تایر، ۶۳ درصد ماءالشعیر، ۱۷ درصد چغندر قند و ۸.۵ درصد شکر تولیدی کشور را در اختیار دارد. علاوه بر این گروه برق و انرژی سینا نزدیک به ۶.۵ درصد شبکه برق ایران را تامین می‌کند و ۵۱ درصد سهام ایرانسل به هلدینگ فناوری و ارتباطات بنیاد تعلق دارد. بنیاد همچنین عملیات ساخت پروژه بزرگراه تهران – شمال را به عنوان پیمانکار در دست اجرا دارد.
بنیاد مصون از نظارت
بنیاد مستضعفان یکی از چندین نهاد انقلابی ، مذهبی و نظامی است که در اقتصاد ایران و خارج از دایره نظارت دولت و مجلس فعالیت می‌کند. محسن صفایی فراهانی در باره فعالیت بنیادها در اقتصاد گفته است: « امروز حدود ۱۲۰ نهاد، ارگان و بنیاد مختلف فعاليت بسيار وسيع اقتصادى دارند كه مطلقا کنترل درستی بر عملکردشان وجود ندارد. هم‌اکنون نزدیک به ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی ایران در اختیار این نهادهاست، به عبارتی ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی ما در اختیار بخش‌هایی است که هیچگونه حساب‌رسی قانون‌مندی روی آن‌ها اعمال نشده و کنترل منظمی روی‌شان اعمال نمی‌شود.»
رئیس سازمان امور مالیاتی کشور هم گفته است که ۶۰ درصد اقتصاد ایران مالیات نمی‌دهد. او بدون اینکه نامی از بنیادهای وابسته به نهادهای حکومتی ببرد، گفته است: «۴۰ درصد اقتصاد ایران زیر چتر مالیاتی نیست و ۲۰ تا ۲۵ درصد هم فرار مالیاتی دارد.» بررسی قانون بودجه امسال ۴۰ درصد بخش اقتصادی خارج از زیر چتر مالیات را نمایان می‌کند. دولت در قانون بودجه پیش‌بینی کرده است ۶۷.۹ میلیارد تومان از محل مالیات بنیادهای حکومتی درآمد کسب کند. اما در همین قانون مبلغ ۶۷.۳ میلیارد تومان برای استرداد مالیات بنیادهای انقلابی و حکومتی در نظر گرفته شده است.
نمایندگان مجلس در دوره‌های مختلف تلاش کرده‌اند تا امکان شفاف‌سازی فعالیت اقتصادی این بنیادها و به ویژه بنیاد مستضعفان را فراهم کنند. آذرماه سال گذشته یک نماینده مجلس از طرح تحقیق و تفحص از بنیاد مستضعفان خبر داد. برخی از رسانه‌های داخلی ایران همزمان با انتشار این خبر، از استعفای رئیس بنیاد خبر دادند. اما بنیاد مستضعفان استعفاء فروزنده و تحقیق و تفحص از بنیاد را تکذیب کرد.
سه سال پیش نیز مقداد نجف‌نژاد از عزم نمایندگان برای تحقیق و تفحص از این بنیاد خبر داد. روابط‌عمومی بنیاد مستضعفان در واکنش به این خبر، این نماینده مجلس را به زمین‌خواری و رانت‌جویی از بنیاد متهم کرد. مساله‌ای که چندی پیش در جدال احمد توکلی و مقداد نجف‌نژاد، صحن علنی مجلس مطرح شد و وبسایت الف با انتشار اسنادی، جزئیات واگذاری ۸۰ هزار متر زمین از سوی بنیاد به نجف‌نژاد را افشاء کرد.
با همه این حاشیهها، رهبر جمهوری اسلامی از خدمات ارزنده رئیس پیشین بنیاد مستضعفان قدردانی کرده و رئیس دفتر آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم معارفه سعیدی کیا، به نقل از رهبر جمهوری اسلامی گفت: «حضرت آقا فرمودند ما از آقای فروزنده ناراضی نیستیم بلکه بنیاد را نجات داد، همچنان که رفیق دوست بنیاد را نجات داد. هیچگونه شکایت و گزارش نسبت به ایشان و نزدیکانش مطلقا نداریم.»
ماموریت دشوار سعیدیکیا
سعیدیکیا از یک سال پیش منتظر بود تا به عنوان رئیس بنیاد مستضعفان معرفی شود. همان هنگامی که گمانه‌زنی‌ها برای معرفی کابینه حسن روحانی شدت گرفت و نام فروزنده هم به عنوان یکی از گزینه‌های معاون اول رئیس جمهوری مطرح شد، از سعیدیکیا به عنوان جانشین او در بنیاد نام برده شد. اما فروزنده به هیات دولت راه پیدا نکرد و اکبر ترکان سعیدیکیا را به عنوان قائم مقام و معاون هماهنگی امور مناطق آزاد منصوب کرد.
حال پس از ۹ ماه همکاری با ترکان که نقش اول افشاگری مفاسد اقتصادی صورت گرفته در دولت قبل را برعهده داشت، سعیدیکیا مدیریت بزرگ‌ترین هلدینگ اقتصادی خاورمیانه را عهده‌دار شده است و بر اساس حکم ابلاغی وظیفه کوچک‌سازی و کارآمدی بیشتر این بنیاد را بر عهده دارد.
اگرچه سعیدیکیا در همه سال‌های گذشته یکی از مدیران مورد اعتماد رهبر جمهوری اسلامی بوده، اما انتصاب او پس از دو رئیس نظامی بنیاد مستضعفان را می‌توان نشانه‌ای برای توافق میان رهبری و دولت روحانی دانست؟ آیا او این امکان و اختیار را دارد که درهای بنیاد را به روی نهادهای نظارتی باز کند؟ به او اجازه داده شده است که فعالیتهای اقتصادی و میزان درآمدهای بنیاد را شفاف کند و سهم مالیات فعالیتهای اقتصادی بنیاد را بپردازد؟
رهبر جمهوری اسلامی ایران در برهه‌های زمانی مختلف نشان داده است که تمایلی به نظارت بر نهادهای زیرمجموعه دفتر رهبری ندارد. چه زمانی که انتقادها از مدیریت لاریجانی و ضرغامی در صدا و سیما بالا گرفت، او جانب مدیران منصوب خود را گرفت و چه در این سال‌ها که همواره انگشت اتهام به سمت روسای پیشین بنیاد مستضعفان نشانه رفته، او همچنان بر سلامت این مجموعه و مدیران آن پافشاری کرده است.
شاید بتوان راز این تغیر را در سیاست‌های ابلاغی رهبر جمهوری اسلامی با عنوان اقتصاد مقاومتی و سیاست‌های اجرایی اصل ۴۴ قانون اساسی و تغیر مرکز ثقل فعالیتهای اقتصادی دفتر رهبری به بنیاد برکت و قرارگاه‌های سپاه پاسداران پیدا کرد.
نظرها
فرهاد - فریاد
سعیدی کیا با هوش نیست خلاق نیست و توانائی ایجاد تغییر ندارد اما فساد مالی ندارد از امکانات به قول خودش "بیت المال " استفاده ی شخصی نمی کند سالم است طرفدار گروه بندی ها نبوده و جناحی عمل نمی کند مومن است و میانه رو و در کارهای مالی اموال عمومی بسیار سخت گیر است ریخت و پاش ندارد اما در مدیریت موفق عمل نکرده است زیرا مدیران توانمند جمهوری اسلامی ریخت و پاش زیاد دارند با او که مته به خشخاش می گذارد همکاری نمی کنند طرفدار فقراست اما برنامه ی فقر زدائی اش سنتی و عقب مانده است او را نمی توان با هیچ کس دیگری در بین مقامات جمهوری اسلامی مقایسه کرد او هم از مهندسی سپاه به کابینه راه یافت از نسل اولیه ی سپاه بوده و با افکار خیرخواهانه و سنتی به همه چیز نگاه می کند در قحط الرجال در جمهوری اسلامی او همچنان توانسته خلاءها را پر کند . بدترین دوران فساد بنیاد مستضعفان در دوران رفیق دوست بود زمانی که هنوز سپاه در فعالیتهای اقتصادی شرکت نمی کرد و اموال و سرمایه ی بنیاد مستضعفان صرف هزینه های فوق سری سپاه می شد و سرداران سپاه بنیاد را محمل فعالیتهای اقتصادی خودشان کرده بودند رفیق دوست با سیستم مدیریتی سنتی و هیاتی هیچ حساب و کتابی در هزینه ها و درآمدها نداشت بنیاد همچنین هزینه ی بیت خامنه ای را نیز تامین می کند در اولین سال مدیریت فروزنده هم او بود که گفت بنیاد روزانه 800 میلیون هزینه ی بیت رهبری دارد و باید تبدیل به یک بنگاه سودآور شود تا بتواند بر هزینه هایش غلبه کند فروزنده بنیاد را تجدید سازمان کرد هولدینگها را علیرغم مقاومت مدیران سابقش ایجاد کرد و بخشهای مختلف را با تقسیم و خرد کردن قدرت مدیران سازماندهی نمود هم اکنون بسیاری از بخشهای بنیاد که فعالیت گسترده ی اقتصادی دارد بدلیل رکود اقتصادی دچار رکود شده و ضرر ده شده اند فروزنده در شرایطی کلید بنیاد را به سعیدی کیا میدهد که بنیاد در شرایط مناسب سودآوری نیست و سعیدی کیا مجبور است بخشهای زیادی را تعطیل کرده و اقدام به کاهش نیرو نماید . که ضرورتا سروصدای اقدامات سعیدی کیا دوباره او را مجبور به استعفا خواهد نمود .