آیا تغییرات اقلیمی در بروز جنگ داخلی سوریه موثر بود؟
بابک نصیری- سرکوب، درگیری‌های مذهبی و قومی از عواملی هستند که موجب شورش و جنگ داخلی در سوریه شدند. برخی پژوهشگران آمریکایی، خشکسالی شدید را به عوامل پیش‌گفته اضافه می‌کنند.
بابک نصیری
سرکوب، درگیری‌های مذهبی و قومی از عواملی هستند که موجب شورش و جنگ داخلی در سوریه شدند. برخی پژوهشگران آمریکایی خشکسالی شدید را به دلایل یاد شده اضافه می‌کنند. خشکسالی باعث شد کشاورزان زیادی منبع معیشت خود را از دست بدهند و بیش از ۱/۵ میلیون نفر به حاشیه شهرهای درعا، حمص و حما اضافه شوند. این وضع به رقابتی جدی بر سر شغل، سرپناه، غذا، آب و انرژی انجامید. اما همه با این نظریه موافق نیستند.
بحث کمبود آب و رابطه آن با بروز درگیری‌ها و جنگ‌ها سال‌هاست که بین پژوهشگران و حتی نظامیان مطرح است. آیا با توجه به روند فزاینده تغییرات اقلیمی، در آینده شاهد جنگ‌های بیشتری خواهیم بود؟ مجمع بین‌المللی تغییرات اقلیمی (IPCC) آخرین بار در سال ۲۰۱۴ در گزارشی هشدار داد که افزایش خشکسالی و گسترش بیابان‌ها، می‌تواند به فاجعه قحطی، موج فزاینده آوارگان منجر شود و به طور غیرمستقیم عاملی موثر در بروز جنگ داخلی و خشونت مابین گروه‌های مختلف باشد.
محققان آمریکایی احتمال می‌دهند که چنین عواملی در سال ۲۰۱۱ نقش مهمی در آغاز جنگ داخلی سوریه ایفاء کرده باشند. در گزارش نشریه تخصصی «PNAS» آمده که نشانه‌های موجود، حاکی از ارتباط میان تغییرات اقلیمی و خشکسالی شدید بخشی از هلال حاصلخیز فرات و دجله در بازه زمانی ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ است و ترکیه، عراق و سوریه تحت تاثیر وضعیت یاد شده قرار گرفته‌اند. کالین کلی و همکارانش از دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربارا می‌نویسند در شمال سوریه که انبار غلات این کشور محسوب می‌شود، «سامان کشاورزی از هم فروپاشید.»
خشکسالی به کاهش شدید محصولات کشاورزی و نابودی گروه بزرگی از احشام انجامید. با بارش مجدد باران، آفات قارچی موجب نابودی نیمی از محصولات کشاورزی شدند. بهای غلات در فاصله سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۰ حدود ۲۷ درصد افزایش یافت. این امر، سوءتغذیه به ویژه نزد کودکان را دامن زد.
عاملی در کنار عوامل دیگر
خانواده‌های بسیاری که کشاورزی منشاء درآمد آنها بود، منبع معیشت خود را از دست دادند و به شهرهایی مانند درعا، حمص و حما در شمال این کشور پناه بردند. قریب ۱،۵ میلیون نفر در حاشیه این شهرها به بیش از ۱ میلیون آواره عراقی اضافه شدند و بر سر مشاغل، سرپناه، مواد غذایی و آب و انرژی، رقابت در گرفت.
به این وضع، می‌توان رشد بی‌سابقه جمعیت سوریه را هم اضافه کرد که از ۴ میلیون نفر در سال ۱۹۵۰ به ۲۰ میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ رسیده بود. تکاپو بر سر دسترسی به منابع محدود، به افزایش نارضایتی در کشور منجر شد. بنا بر گمانه‌زنی پژوهشگران، وضعیت یاد شده می‌تواند زمینه بروز تظاهرات و ناآرامی‌هایی بوده باشد که در ادامه آن جنگ داخلی آغاز شد.
البته کلین کلی به روزنامه گاردین گفته است: «ما ادعا نمی‌کنیم که خشکسالی یا تغییرات اقلیمی بوجود آمده توسط انسان‌ها، عامل شروع جنگ داخلی است.» برای پژوهشگران روشن است که بسیاری از سوری‌ها جدا از خشکسالی، زندگی سختی را تحت دیکتاتوری بشار اسد داشتند و درگیری‌های بسیاری بین گروه‌های مختلف مذهبی و قومی وجود داشت. بخشی از جمعیت سوریه نیز به دلیل «بهار عربی» و سرنگونی دولت‌ها در تونس، مصر و لیبی، به تغییرات در کشور خود امید بسته بودند.
به همین دلیل کلی و گروه همکارانش بر «احتمال» تاثیر روند درازمدت کمبود باران و افزایش گرمای منطقه در ناآرامی‌ها تاکید می‌کنند؛ مضافا اینکه خشکسالی اخیر بسیار شدیدتر از موارد قبل بود.
تاثیر شدید تغییرات اقلیمی در خاورمیانه
هلال حاصلخیز فرات و دجله در منطقه که به عنوان منشاء کشاورزی در ۱۲ هزار سال پیش شناخته شده است، به طور منظم دچار خشکسالی می‌شود. بررسی اطلاعات اقلیمی منطقه از سال ۱۹۳۱ تا کنون توسط پژوهشگران روشن کرده است که در دهه‌های ۵۰، ۸۰ و ۹۰ میلادی هم خشکسالی‌های شدیدی روی داده بود اما مورد آخرین، بدترین و طولانی‌ترین آنها بوده است. و تکرار این شرایط پرمخاطره محتمل است: مجمع بین‌المللی تغییرات اقلیمی در گزارش سال ۲۰۱۴ خود هشدار داده که روند فزاینده افزایش گرمای زمین می‌تواند تهدیدی برای بروز خشکسالی در خاورمیانه باشد.
پیامد خشکسالی اخیر برای کشاورزی به این دلیل وخیم‌تر بود که حکومت اسد بیش از همه، بر کشت پنبه و محصولاتی سرمایه‌گذاری کرده بود که مناسب صادرات هستند. برای آبیاری مزارع، مقدار فراوانی آب‌های زیرزمینی (بعضا غیرقانونی) به سطح زمین پمپاژ شده بودند. پژوهشگران بر اساس بررسی تصاویر ماهواره‌ای متوجه عوارض وخیم این سیاست یعنی کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شدند.
تاثیر کمبود آب بر مشکلات اجتماعی
اندرو سولوف از موسسه پژوهش اقیانوس‌ها در ماساچوست به هفته‌نامه نیو ساینتیست گفته است که نتیجه‌گیری همکارانش «قابل قبول» به نظر می‌رسد: «وقتی جامعه‌ای تحت فشار قرار می‌گیرد، احتمال بروز خشونت افزایش می‌یابد.» اما این امر همچنان ناروشن است که آیا در صورت عدم بروز خشکسالی، باز هم جنگ داخلی در سوریه رخ می‌داد یا نه. همکار کلی، ریچارد سیگر از دانشگاه کلمبیا به مجله «نشنال جئوگرافیک» گفته که احتمال صحت نظر فوق را رد نمی‌کند، اما این وضعیت فرضی در سوریه شکل نگرفته است.
به گزارش «نیویورک تایمز»، نظر مخالف از طرف توماس برناوئر از انستیتو تکنولوژی فدرال زوریخ می‌آید. او معتقد است که بنیان این نتیجه‌گیری بر اساس گمانه‌زنی بنا شده و شکننده است، دلایل ذکر شده از استحکام علمی لازم برخوردار نیستند.
کلی و گروه همکارانش از اولین کسانی نیستند که مسئله احتمال ارتباط خشکسالی و جنگ داخلی سوریه را مطرح کرده‌اند. فرانسیسکا د شاتل از دانشگاه رادباود نیمیخن هلند، اوایل سال ۲۰۱۴ در ژورنال تحقیقات خاورمیانه تاکید کرده بود که «فی‌نفسه» به خشکسالی نبایست به عنوان یکی از عوامل بروز جنگ داخلی نگریست، بلکه مسئله اصلی، ناتوانی دولت دمشق در برخورد با مشکل خشکسالی است.
پیتر گلایک رئیس انستیتوی پاسیفیک در اوکلند کالیفرنیا هم سال ۲۰۱۴ در ژورنال هوا، اقلیم و جامعه گزارش داده بود که کمبود آب در سوریه «نقشی مستقیم» در سقوط اقتصاد سوریه داشت.
طبق نظر گلایک، درگیری‌های مربوط به آب آشامیدنی در داخل کشورها در دوران اخیر افزایش یافته است. هرچند نمی‌توان عامل بروز درگیری‌ها را فقط به یک عامل تقلیل داد. این پژوهشگر خواستار این است که برای عواملی مانند آب بایست اهمیت بیشتری قائل شد.
مسئله بر سر زنده‌ماندن است
هرچند سازمان ملل «جنگ‌های آب» را پیش‌بینی نمی‌کند و آن طور که تجربه نشان داده است کشورهایی که دارای منابع آبی مشترک مانند دریاچه‌ها و رودها هستند، مسائل خود را اغلب به شکل صلح‌آمیز حل می‌کنند، در گزارش سال ۲۰۱۵ دانشگاه سازمان ملل به نام «آب در جهانی که ما می‌خواهیم» آمده است: «با این وجود هنگامی که رقابت بر سر منابع محدود افزایش می‌یابد، شرایط تغییر می‌کند. هنگامی که مسئله بر سر مرگ و زندگی‌ست، تمایل اصلی انسان‌ها، ادامه بقاء است.»
همچنین دفتر رئیس «اطلاعات ملی» که هماهنگ‌کننده سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا است در گزارش سال ۲۰۱۴ خود اشاره کرده است که رقابت بر سر منابع محدود مانند آب، همانطور که قابل پیش‌بینی هستند منجر به تنش‌های داخلی و بین کشورها خواهد شد. مجمع جهانی اقتصاد در گزارش «گلوبال ریسک ۲۰۱۵» هشدار می‌دهد تاثیرات قابل انتظار تغییرات اقلیمی «بر امکانات کشاورزی و دسترسی به آب می‌توانند به جابجایی‌های ناگهانی و کنترل‌نشده بیانجامند که متعاقبا ممکن است موجب فشاری مضاعف بر کشورهای درگیر شوند.»
احتمال داده می‌شود که تغییرات اقلیمی بر شدت خشکسالی اخیر کالیفرنیا افزوده باشد. کالین کلی در مورد این مسئله که چرا وضعیت کالیفرنیا موجب مهاجرت و خشونت نشده است، می‌گوید هرچه ظرفیت مقاومت بیشتر و سیستم اجتماعی کارآمدتر باشد، عوارض این شوک کمتر خواهد بود. او به «نیو ساینتیست» گفته که سوریه پیش از خشکسالی هم ضربه‌پذیر بود.
نظرها
نظری وجود ندارد.