اپیدمی کمبود ویتامین دی، دامنگیر جامعه ایران

فرهنگ ترس از آفتاب که نتیجه آگاهی‌رسانی نسبت به اثرات مخرب نور خورشید بر پوست انسان‌ها بوده موجب شده که بسیاری از انسان‌های امروزی از کمبود ویتامین دی رنج ببرند.

خورشید عالم تاب، خوب یا بد؟

سالیان متمادی، نور خورشید به‌عنوان منبع حیات انسان و طبیعت شناخته می‌شد. انسان‌ها آن را ستایش کرده، منبع الهام خود قرار داده و بسیاری از خوبی‌ها و زیبایی‌ها را به آن نسبت می‌دادند. تمامی علوم پایه نیز از فیزیک و زیست‌شناسی گرفته تا زمین‌شناسی و ستاره‌شناسی، خورشید را به عنوان منبع انرژی و حیات دنیا نامیده‌اند.

اما این تحلیل و تفسیر کاملاً مثبت در مورد خورشید تا زمانی در فرهنگ عامه جای داشت که دانشمندان توانستند بخش‌های مختلف نور خورشید را تحلیل کرده و به اثرات مخرب بخشی از آن تحت عنوان اشعه فرابنفش یا اولتراویوله بر سلامت انسان پی ببرند.

طی چند دهه گذشته علم پزشکی به این نتیجه رسید که دو بخش مختلف اشعه فرابنفش که تحت عنوان انواع آ و ب شناخته می‌شوند نقش بسیار مهمی در ایجاد چین و چروک‌های پوستی و بیماری سرطان پوست ایفا می‌کنند.

این‌گونه بود که محققان و کمپانی‌های ساخت لوازم دارویی و آرایشی بهداشتی دست به کار شده و شروع به تولید انواع محصولاتی کردند که هدف کلی آن‌ها مقابله با قرار گرفتن بدن انسان در معرض این اشعه زیان‌بار بود.

در کنار تولید انواع محصولات ضد آفتاب و تشویق مردم به دوری از اشعه فرابنفش، تغییرات مهم و اساسی در شیوه زندگی بشر که او را از محیط بیرون از منزل به محیط‌های داخلی و دور از آفتاب سوق می‌داد سبب شد تا طی چند دهه اخیر عملاً رابطه بسیاری از انسان‌ها با آفتاب به طور کامل قطع شده و یا تنها به تماس غیرمستقیم از پشت شیشه پنجره محل کار یا منزل و یا وسایل نقلیه محدود شود. غافل از اینکه این گریز از نور آفتاب می‌تواند سلامت انسان را با مشکلات بسیار جدی مواجه کند.

منابع ویتامین دی

آمارهای جدید به دست آمده نشان‌دهنده کمبود روزافزون ویتامین دی در ساکنان اغلب مناطق قابل مشاهده است؛ ویتامینی که تابش مستقیم نور آفتاب بر پوست انسان مهم‌ترین روش تولید آن است.

بر اساس آمارهای ارائه شده حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد مردم ایران نیز دچار کمبود ویتامین دی هستند. نکته‌ای که با توجه به قرار داشتن ایران در منطقه جغرافیایی پرآفتاب خاورمیانه بسیار هشداردهنده است.

ویتامین دی در دو فرم مختلف تحت عنوان‌های دی ۲ و دی ۳ در بدن انسان یافت می‌شود.

ماهی‌های چرب مثل سالمون و ماهی تن و همچنین روغن کبد ماهی بهترین منابع غذایی ویتامین دی هستند. علاوه بر این، جگر گاو و گوسفند، پنیر و زرده تخم مرغ نیز حاوی مقادیر کمی از ویتامین دی هستند.

اما در حقیقت تمامی منابع ذکرشده نقش چندانی در دست‌یافتن به میزان کافی از ویتامن دی مورد نیاز ندارند. بلکه بخش اصلی ویتامین دی مورد نیاز بدن از طریق تابش مستقیم اشعه فرابنفش خورشید بر پوست انسان و توسط سلول‌های پوست تولید می‌شود.

وظیفه اصلی ویتامین دی

ویتامین دی عمدتاً در کبد انسان ذخیره شده و قبل از تبدیل به نوع فعال و مؤثر شود، بایستی در دو مرحله توسط کبد و کلیه‌ها متابولیزه شود. وظیفه اصلی فرم فعال‌شده این ویتامین، کمک به جذب کلسیم و فسفر مواد غذایی در دستگاه گوارش است و به همین دلیل نقش بسیار مهمی در ساخته شدن، استحکام و حفظ سلامت استخوان‌ها دارد.

بنابراین در صورت کمبود ویتامین دی، بدن انسان به صورت ثانویه دچار کمبود کلسیم و فسفر و عوارض ناشی از آن خواهد شد.

علایم و نشانه‌های این کمبود بسته به شدت و سن شخص متفاوت خواهند بود. اما معمولاً گرفتگی‌های عضلانی ناشی از سطح پایین کلسیم خون از علایم اولیه کمبود ویتامین دی هستند.

کمبود ویتامین دی در کودکان سنین پایین منجر به ایجاد اختلال در نشستن و حرکت شده و پرشدن فضاهای بین استخوانی را با تأخیر مواجه می‌کند. در سنین بالاتر رشد استخوان غیرطبیعی شده و انحناهای غیرطبیعی در ستون فقرات ایجاد می‌شود که روند رشد کودک را با اشکال مواجه می‌کند.

اما در بزرگسالان، کمبود این ویتامین منجر به تضعیف بافت استخوانی به خصوص در نواحی ستون فقرات، لگن و پاها می‌شود. تا جاییکه نواحی تحت تأثیر در اثر لمس دچار درد شده و احتمال انواع شکستگی‌ها استخوانی نیز افزایش می‌یابد. به صورت کلی مهم‌ترین بیماری‌های ناشی از کمبود ویتامین دی در کودکان، بزرگسالان و افراد مسن به ترتیب راشیتیسم، استئومالاسی یا نرمی استخوان و استئوپروز یا همان پوکی استخوان‌ها هستند.

علاوه بر اینها مطالعات انجام‌شده نشان‌ از نقش کمبود ویتامین دی در بروز گروهی دیگر از بیماری‌ها از جمله فشار خون بالا، دیابت، بیماری‌های قلبی عروقی، انواع سرطان‌ها از جمله روده و پستان و بیماری مولتیپل اسکلروزیس یا ام-اس دارد.

نقش کمبود ویتامین دی در ایجاد بیماری ام-اس آنقدر مستند است که امروزه بسیاری از متخصصان، رشد روزافزون ابتلا به بیماری ام-اس در کشور ایران را مستقیماً با افزایش شیوع کمبود ویتامین دی در کشور مرتبط می‌دانند.

سوالی از یک هموطن جنوبی

«من در منطقه جنوب ایران و در شهر اهواز زندگی می‌کنم. اما به تازگی و پس از مراجعه به پزشک متوجه شدم که دچار کمبود ویتامین دی هستم. با توجه به اینکه در منطقه آفتابی زندگی می‌کنم چرا به این بیماری مبتلا شده‌ام؟»

این سوالی است که یکی از مخاطبان وبسایت زمانه مطرح نموده است. برای پاسخ به این سؤال لازم است مروری داشته باشیم بر عواملی که علی‌رغم زندگی یک شهروند در یک شهر آفتابی، می‌توانند مانع رسیدن ویتامین دی کافی به بدن وی شده باشند.

اول از همه باید بدانید که زندگی در یک منطقه آفتابی لزوماً به معنی مواجهه صحیح و کافی با نور آفتاب و در نتیجه تولید ویتامین کافی در پوست نیست.

تولید ویتامین دی در سلول‌های پوست، فقط و فقط بر اثر مواجهه مستقیم و بدون واسطه پوست با آفتاب و به کمک اشعه فرابنفش از نوع ب صورت می‌گیرد. عوامل متعددی می‌توانند مانع این مواجهه شوند. به عنوان مثال اشعه فرابنفش ب بر خلاف نوع آ، از شیشه عبور نمی‌کند.

بنابراین اگر به صورت روزانه و از طریق شیشه اتومبیل، و یا شیشه پنجره اتاق منزل و محل کارتان در معرض نور خورشید قرار دارید این مواجهه هیچ کمکی به تولید ویتامین دی در بدنتان نخواهد کرد.

استفاده از محصولات ضد آفتاب نیز اگرچه نقش مهمی در جلوگیری از ابتلا به سرطان‌های پوست و چین و چروک‌های پوستی دارد اما با سد کردن راه اشعه فرابنفش مانع رسیدن آن به پوست و تولید ویتامین دی می‌شود. این خود می‌تواند دلیل دیگری بر ایجاد کمبود ویتامین دی در افرادی باشد که احتمالاً بیشتر از محصولات ضد آفتاب استفاده می‌کنند.

شاید بتوان گفت تغییرات شیوه زندگی و انتقال فعالیت‌های روزانه از محیط خارج به فضاهای داخلی، بیش از آنکه ساکنان مناطق خوش آب و هوا را درگیر کند، مردمان مناطق گرمسیر مثل جنوب کشور را تحت تأثیر قرار داده است که این موضوع خود تأثیر مستقیمی بر میزان مواجهه این افراد با نور آفتاب دارد.

عامل بعدی که نقش مهمی در ایجاد کمبود ویتامین دی در میان ایرانیان داشته نوع پوشش زنان ایرانی است که سبب شده به صورت معمول تنها در ناحیه صورت و کف دست امکان دریافت مستقیم آفتاب را داشته باشند.

به عنوان مثال مطالعه‌ای که چند سال قبل در دبیرستان‌های شهر اصفهان انجام شده نشان‌دهنده این بود که میزان ابتلا به کمبود ویتامین دی در دختران دبیرستانی چهار برابر بیش از پسران است. موضوعی که می‌تواند ناشی از علل فرهنگی و وجود قوانین اجباری برای پوشش دختران باشد. بر اساس نتایج این مطالعه حدود ۷۰ درصد دختران دبیرستانی اصفهانی دچار کمبود ویتامین دی بودند.

سایر دلایل

علاوه بر عوامل ذکر شده گروهی دیگر از دلایل نیز می‌توانند منجر به ایجاد کمبود ویتامین دی شوند. به عنوان مثال آلودگی هوا یکی از عواملی است که سبب ایجاد اختلال در تولید ویتامین دی در پوست انسان می‌شود.

کمبود ویتامین دی در افراد مسن می‌تواند به علت تولید کمتر این ویتامین در پوست در اثر مواجهه با نور خورشید باشد. چون تولید ویتامین دی در پوست نسبت معکوس با افزایش سن دارد.

علاوه بر این هرچه پوست انسان تیره‌تر و دارای رنگدانه‌های بیشتری باشد میزان تولید ویتامین دی در آن کاهش خواهد یافت و به همین دلیل افراد با پوست‌های تیره نیاز به دریافت نور خورشید بیشتری برای تولید ویتامین دی لازم در مقایسه با افراد با پوست‌های روشن دارند.

روش‌های پیشگیری و درمان

افزایش دریافت ویتامین دی و جلوگیری از ابتلا به عوارض کمبود آن از چند روش امکان‌پذیر است.

روش اصلی و مهم، قرار گرفتن در معرض تابش مستقیم و بی‌واسطه نور خورشید است. برای اینکه در حین قرارگرفتن در معرض خورشید از آسیب‌های ناشی از آن نیز در امان بمانید باید مدت زمان مواجهه با نور آفتاب را به سه تا چهار مرتبه در هفته و هر بار به مدت ۱۵ تا ۳۰ دقیقه محدود کنید. البته همان‌طور که گفتیم این میزان بستگی به عوامل مختلفی از جمله سن، رنگ پوست و شدت آفتاب دارد.

روش دوم مصرف خوراکی ویتامین دی است. در بسیاری از کشورها این ویتامین به برخی از محصولات خوراکی از جمله لبنیات و آب پرتقال اضافه می‌شود و این کار در ایران نیز توسط بعضی از شرکت‌های تولیدکننده مواد غذایی صورت گرفته است.

انواع مکمل‌های دارویی ویتامین دی نیز در بازار دارویی تمام دنیا و از جمله ایران به وفور یافت می‌شوند که در بعضی موارد می‌توانند جایگزینی برای رفع کمبود این ویتامین باشد. اما با توجه به اینکه مصرف بیش از اندازه ویتامین دی برای بدن مضر است بهتر است این مکمل‌ها را با نظر پزشک و یا متخصص مربوطه مصرف کنید.