«سد تنگ سرخ»؛ شاخ در شاخ محیط زیست فارس

در حالی که شیراز برای سیراب کردن باغ‌های مشهور «قصر دشت»، پروژه احداث سد بزرگی به نام «سد تنگ سرخ» را آغاز کرده، سازمان محیط زیست از مخالفت خود با این پروژه خبر داده است.

شیرازی‌ها می‌گویند احداث این سد برای مهار سیل‌های ویرانگر در این شهر نیز ضروری است. پس چرا سازمان محیط زیست چنین قاطعانه با احداث این سد بزرگ مخالفت می‌کند؟

دهم اردیبهشت ماه ۱۳۹۴، معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست و معاون رییس جمهور، در سفری استانی به فارس از مخالفت قاطع سازمان خود با احداث سد تنگ سرخ خبر داد. به گفته ابتکار مشکل اصلی آن‌جاست که این سد ارزیابی زیست محیطی ندارد و تا پیش از تایید ارزیابی‌های زیست محیطی آن، احداث سد غیرقانونی و تاکید بر ساخت آن تخلف آشکار است.

به گفته ابتکار، ادامه کار سد تا زمانی که ارزیابی زیست محیطی انجام نشود نیز غیر قانونی است و متخلفان راهی برای فرار از قانون ندارند.

ارزیابی محیطی زیستی به معنای سنجیدن و بررسی تمام تبعات و آثار زیست محیطی اجرای یک پروژه عمرانی پیش از انجام آن است.

به گزارش خبرگزاری ایلنا، ابتکار از ارسال «تذکرات لازم» به وزارت نیرو خبر داد و گفت هیئت‌های حل اختلاف نیز نمی‌توانند پا در میانی کنند بلکه باید قانون را مد نظر داشته باشند زیرا فرار از قانون در مورد سد تنگ سرخ پذیرفته نیست.

مخالفت صریح سازمان حفاظت محیط زیست با پروژه احداث «سد تنگ سرخ» شیراز، پرده دیگری از ناهماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی به هنگام مطالعه و انجام طرح‌‌های عمرانی است. ناهماهنگی‌هایی که بیشتر اوقات به ضرر بخش‌های آسیب‌پذیری مانند محیط زیست، میراث فرهنگی و حتا جوامع محلی و بومی تمام می‌شود.

گرچه این‌بار سازمان محیط زیست از مخالفت قاطع خود با احداث این سد خبر داده است، اما وجود مواردی مشابه، مانند سد گتوند روی رودخانه کارون و مثال‌های دیگر  که در همه آن‌ها سازمان حفاظت محیط زیست مغلوب وزارتخانه‌های دیگر شده، این پرسش را میان می‌کشد که آیا این بار نیز این پروژه عمرانی برخلاف نظر سازمان محیط زیست به نتیجه خواهد رسید؟

سد تنگ سرخ چیست و کجاست؟

سد تنگ سرخ در محور شمال غرب شیراز با طول تاج ۷۰۰ متر، ارتفاع ۸۵ متر و ۳۰ میلیون متر مکعب حجم مخزن و ظرفیت تنظیم ۱۷ میلیون مترمکعب آب در حال احداث است.

این سد با مشارکت شهرداری شیراز و سازمان آب منطقه‌ای فارس ساخته می‌شود و برای آن سرمایه‌گذاری هزار میلیارد ریالی درنظر گرفته شده است.

به گفته کارفرمایان این طرح، هدف اصلی از ساختن سد تنگ سرخ مهار سیلاب، حفظ محیط زیست و توسعه گردشگری و همچنین تامین آب باغ‌های مشهور قصردشت در شیراز است.

چرا سازمان حفاظت محیط زیست مخالف تنگ سرخ است؟

سابقه مخالفت با احداث سد تنگ سرخ به حدود ده سال پیش می‌رسد، یعنی از زمانی که قرار بود طرحی برای احداث سد در این منطقه تهیه و تصویب شود.

مخالفان از میان استادان دانشگاه شیراز، کارشناسان منابع طبیعی و سازمان محیط زیست بودند و برخلاف مدافعان احداث این سد معتقد بودند که تنگ سرخ عوارض زیست محیطی و حتا امنیتی فراوانی با خود خواهد خواهد داشت.

طرح احداث سد تنگ سرخ در میان مخالفت‌ها در سال ۱۳۹۰ به تصویب رسید، اما گرچه چند سال بعد کارگاه ساختمانی سد تجهیز و عملیات آن نیز آغاز شد، اما هنوز احداث آن به نیمه نیز نرسیده است.

مخالفان ساختن سد معتقدند احداث این سد جان دریاچه مهارلو را می‌گیرد و آن را خشک می‌کند. بخش زیادی از آب دریاچه مهارلو از طریق آب و سیلاب‌هایی تامین می‌شود که توسط «رودخانه خشک شیراز» به سمت آن هدایت می‌شوند.

زمانی که سد تنگ سرخ ساخته شود، به مدت حداقل سه سال و در طول مدت آبگیری لازم است که از ورود آب و سیلاب از طریق رودخانه خشک به مهارلو جلوگیری شود تا دریاچه سد پر شود. این امر به اعتقاد مخالفان سد، مهارلو را کاملا خشک می‌کند.

خشک شدن مهارلو پیامدهای منفی زیادی برای مردم منطقه دارد. این دریاچه که اکنون با فاضلاب‌های شهری شیراز انباشته شده دارای مواد سمی است و خشک شدن آن باعث پراکنده شدن ریزگردهای غیربهداشتی و مسموم به تمام مناطق اطراف و به ویژه روی شهر شیراز خواهد شد.

فاجعه در کمین: سد روی گسل ساخته می‌شود

به گفته سازمان حفاظت محیط زیست، این سد در محل دو گسل فعال و خطرناک به نام‌های «گسل بمو» و «گسل سبزپوشان» احداث می‌شود.

این را ابراهیم کارنامی، مدیرکل محیط زیست فارس، در گفتگوهای متعدد با رسانه‌های مختلف بیان کرده است.

فاصله سد از گسل اول تنها ۲ کیلومتر و از گسل دوم حدود ۷ کیلومتر است. به این ترتیب از نظر زمین‌شناسی نیز سد در موقعیت خطرناکی قرار دارد.

از آن‌جا که حجم زیادی از آب قرار است در فاصله‌ تنها ۲ کیلومتری شیراز، پنجمین کلانشهر ایران، جمع شود، آسیب‌پذیری به هنگام بحران نیز افزایش می‌یابد و خطرات زیادی ممکن است متوجه شیراز شود.

کوچ و مهاجرت اجباری ساکنان محلی

اما این فقط کارشناسان منابع طبیعی و محیط زیست در استان فارس نیستند که با احداث سد تنگ سرخ مخالفند. همسایگان شیرازی‌ها در استان کهگیلویه و بویر احمد نگرانی‌های بیشتری از ساخته شدن این سد دارند.

مخالفت‌هایی که در کهگیلویه و بویر احمد با ساختن این سد وجود دارد دو دسته است: اول آن‌که با ساخته شدن سد تنگ سرخ تمام باغ‌ها، مزارع و زندگی یکی از طایفه‌های بزرگ ساکن مناطق اطراف رودخانه تنگ سرخ از بین می‌رود و مردم بومی مجبور به مهاجرت خواهند شد.

برآورد می‌شود بیش از هزار هکتار از باغ‌های اطراف رودخانه تنگ سرخ که محل اصلی تامین زندگی بخش زیادی از مردم محلی است با آبگیری سد زیر آب خواهد رفت.

با این‌که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کهگیلویه و بویر احمد از آمادگی این شرکت برای پرداخت حقوق و مطالبات مردم این منطقه خبر داده است، اما هنوز توافقی در این زمینه حاصل نشده و علاوه بر آن مشخص نیست عوارض اجتماعی مربوط به مهاجرت اجباری هزاران نفر از این منطقه چگونه برطرف خواهد شد.

سد تنگ سرخ همچنین ده‌ها کیلومتر از راه‌های روستایی را نیز زیر آب خواهد برد و ارتباط بسیاری از روستاها و مناطق اطراف را با یکدیگر قطع خواهد کرد.

پرآبی شیراز به بهای بحران آب در یاسوج؟

فعالان محیط زیست در استان کهگیلویه و بویر احمد می‌گویند در بخشی از طرح احداث این سد قرار است روی سرشاخه‌های اصلی رودخانه‌های تیز آب و آب ریزهای استان فارس بند مستقلی بسته شود و آب آن‌ها بدون وارد شدن به سد یک راست به شیراز انتقال یاید.

در این صورت شهرستان‌های بویراحمد، یاسوج و دنا دچار کم آبی شدید خواهند شد. به این ترتیب گرچه این سد می‌تواند مشکل کم آبی در شیراز را برطرف کند اما بحران آب در کهگیلویه و بویر احمد را دامن خواهد زد.

مهار سیلاب و پر آبی «رودخانه خشک» اهداف بلندپروازنه موافقان سد

موافقان ساختن سد تنگ سرخ که مصمم به اتمام این پروژه هستند می‌گویند سد که ساخته شود می‌‌‌تواند جلو سیلاب‌های ویرانگری را که در فصل‌های پر باران به سمت شیراز روانه می‌شود بگیرد.

همچنین به این ترتیب «رودخانه خشک» از یک رودخانه فصلی که تنها در بخش‌هایی از سال آب دارد به رودخانه‌ایی دائمی تبدیل خواهد شد. پرآبی رودخانه خشک آن‌گاه زنده شدن دریاچه مهارلو را به دنبال خواهد داشت. بنابراین شهرداری و شورای شهر شیراز و همچنین سازمان آب منطقه‌ای فارس از مخالفت سازمان حفاظت محیط زیست با اجرای این پروژه متعجب هستند.

اما به گفته منتقدان این سد، دائمی کردن «رودخانه خشک» که یک رودخانه فصلی است یک مساله زیست محیطی است و باید این رودخانه همچنان به صورت فصلی باقی بماند.

اداره کل محیط زیست فارس همچنین معتقد است برای جلوگیری از سیلاب‌های فصلی و خسارت‌های ناشی از آن راه‌های دیگری نیز وجود دارد. از جمله آن‌که می‌توان از احداث خیابان در مجاورت «رودخانه خشک» جلوگیری و نسبت به لایروبی رودخانه اقدام کرد.

موافقان و مخالفان احداث سد تنگ سرخ تاکنون چندین بار مناظره‌های عمومی نیز در شیراز برگزار کرده‌اند اما هیچ‌کدام از طرفین نتوانسته دیگری را قانع کند. در این بین شهرداری ۲۰ میلیارد تومان دیگر اعتبار به این سد اختصاص داده است.

اکنون مخالفت صریح سازمان حفاظت محیط زیست، پرونده احداث این سد پرسش برانگیز را وارد مرحله‌ای جدید‌تر کرده اما بررسی اعتراض‌های پیشین این سازمان به پروژه‌‌های مشابه نشان می‌دهد در کمتر موردی این مخالفت‌ها به جایی رسیده است.