تکریت و آمرلی؛ در تصرف داعش یا ایران؟

پس از گذشت نزدیک به دو ماه از آزادسازی شهر تکریت از تصرف نیروهای داعش، ساکنان این شهر به خانه‌های خود بازگشته‌اند. گرچه مقامات دولت عراق دلیل این تاخیر را پاک‌سازی تکریت از مین‌های کاشته شده توسط نیروهای داعش عنوان کرده‌اند، اما از بدبینی‌‌ها به آینده این شهر با نگاه به نمونه آمرلی کاسته نشده است.

در پانزدهم ژوئن ۲۰۱۵، اخبار بازگشت نزدیک به ۲۰۰ خانواده سنی مذهب تکریتی به شهر خود و شادمانی فاتحانه گروه شبه نظامی حشد الشعبی در خیابان‌‌های تکریت منتشر شد. این در حالی بود که پیشتر گزارشاتی از غارت و کشتار در این شهر توسط این شبه‌نظامیان پس از بازپس‌گیری آن منتشر شده بود و بیم آن می‌رفت که این شهر نیز مانند آمرلی، جانشین‌سازی قومی و مذهبی را تجربه کند.

در حالی که رسانه‌های منتسب به جمهوری اسلامی ایران، آزادسازی تکریت را دست‌آورد «انسان‌ دوستانه» مشترک سپاه قدس، شبه نظامیان حشد الشعبی و سربازان دولت عراق برمی‌شمرند، رسانه‌ها و سازمان‌های مختلف جهانی گزارشاتی را از نقض حقوق بشر، جایگزینی سیستماتیک قومی و مذهبی و کشتار و غارت در شهرهای آمرلی و تکریت توسط این ائتلاف نظامی منتشر می‌کنند.

خبرگزاری رویترز در چند گزارش مفصل، به مواردی از قبیل تخریب خانه‌ها، مغازه‌ها و مایملک ساکنان سنی این شهرها، اخراج مردم سنی مذهب آمرلی و تکریت درست پس از «فتح» این دو شهر توسط حشد الشعبی به بهانه احتمال ارتباط این خانواده‌ها با داعش تنها به دلیل هم‌مذهب بودنشان، اقدام به جایگزینی جمعیت غیر بومی شیعی در شهر آمرلی و برافراشتن پرچم جمهوری اسلامی ایران، عکس‌هایی از روح الله خمینی و علی خامنه‌ای و قرق این شهرها توسط نیروهای منتسب به سپاه قدس پرداخته است.

در آمرلی چه گذشت

شکست محاصره آمرلی در شهریور ۹۳ با حواشی بسیاری همراه شد. در عملیات شکست حصر آمرلی و بیرون راندن نیروهای داعش از این شهر، ائتلافی بین نیروهای پیشمرگه کرد عراق، نیروهای نظامی دولت عراق و نیروهای شبه نظامی شیعی و ایالات متحده صورت گرفت. رد پای سپاه قدس جمهوری اسلامی ایران در این عملیات همراه با عکس‌هایی از حضور سردار قاسم سلیمانی فاش شد؛ خبری که نه تنها از سوی مقامات ایران تکذیب نشد، بلکه با تبلیغاتی گسترده  برای قاسم سلیمانی به عنوان ناجی شیعیان عراق همراه بود.

در حالی که رسانه‌های دولتی ایران، از جمله سایت تابناک، اقدام به انتشار جزئیات این عملیات می‌کردند، خبرگزاری رویترز گزارش مبسوطی به قلم گریگ جاف، گزارشگر واشنگتن پست در کاخ سفید،  از نیروهای حاضر در آمرلی منتشر کرد. این گزارش از رویارویی شبه‌نظامیان شرکت‌کننده در عملیات مشترک آزادسازی آمرلی خبر می‌داد و روشن می‌ساخت که نیروهای شبه نظامی شیعی کتائب حزب‌الله، سپاه بدر، سپاه سرایا السلام، عصائب الحق و سپاه قدس پس از آزادسازی آمرلی رویاروی نیروهای پیشمرگه کرد قرار گرفته‌اند و آن‌ها را از این شهر بیرون ‌راندند. بر اساس این گزارش، هیچ پرچمی از نیروهای پیشمرگه کرد و یا پرچم عراق در این شهر دیده نمی‌شود و تنها پرچم‌های شبه نظامیان شیعی و جمهوری اسلامی ایران به اهتزاز در آمده‌اند.

دیده‌بان حقوق بشر، در ۱۸ مارس ۲۰۱۵ گزارشی ۱۳ صفحه‌ای با تیتر «پس از آزادسازی، نوبت تخریب شد» از نقض حقوق بشر در آمرلی توسط شبه نظامیان شیعی منتشر کرد. این گزارش تفصیلی که در پنج نسخه خطاب به دولت عراق، سازمان ملل متحد، ایالات متحده، ایران و گروه‌های درگیر در عراق نوشته شده است، به تشریح نحوه، زمان و مکان‌های سوخته و تخریب شده، ۱۴ روستای ویران شده، ربوده شدن غیرنظامیان، تخریب و غصب اموال ساکنان سنی مذهب و اعدام‌های خودسرانه توسط نیروهای شبه نظامی شیعی و نیروهای کمکی ایرانی پرداخته است. این گزارش بر اساس مشاهدات میدانی، شهادت ناظران عینی و تصاویر ماهواره‌ای از  ۳۳ منطقه استان صلاح‌الدین تنظیم شده است و در بخشی از آن به صراحت از حکومت ایران خواسته  شده که به سرعت «گامی عملی برای پایان دادن به جنایات جنگی نیروهای امنیتی و شبه‌نظامیان نزدیک به دولت، حمایت مالی و تسلیحاتی و آموزش‌های نظامی آن‌ها» بردارد.

آمرلی شهری عمدتا ترکمن‌نشین در منطقه طوز استان صلاح‌الدین و در نزدیکی مرز استانی دیاله، در شمال عراق است. نزدیکی این شهر به ایران و وجود جمعیت شیعی مذهب در آن‌جا، برای بسیاری از تحلیل‌گران توجیه قابل قبولی برای حضور سپاه قدس در این منطقه است. به علاوه، اینجا پهنه ‌ای مورد مناقشه بین دولت اقلیم کردستان و دولت مرکزی بغداد برای پیوستن به کردستان عراق بوده است.

در جریان حملات داعش به این منطقه بسیاری از ساکنان ترکمن آواره شدند و تعدادی از آنها به شمال عراق و اقلیم کردستان پناه بردند. دو گور دسته جمعی از نظامیان دولت عراق و ترکمن‌های شیعه نیز در اطراف شهر آمرلی و تکریت یافت شده‌اند.

اما تمام جمعیت ترکمن‌های عراق را شیعیان تشکیل نمی‌دهند. محمد الکدری، دانشجوی مترجمی زبان در دانشگاه اربیل و از ترکمن‌های ساکن اقلیم کردستان، در مورد گرایش و تعلق خاطر ترکمن‌های آمرلی به حکومت شیعی در ایران به رادیو زمانه می‌گوید: «ایران نه تنها در بین ترکمن‌های آمرلی، بلکه بین تمام جمعیت شیعه عراق پایگاه دارد. بی‌شک ترکمن‌های شیعه فکر می‌کنند که ایران ناجی آن‌هاست و از آن‌ها در برابر داعش و دیگر دشمنان محافظت می‌کند. اما همه ترکمن‌ها هم چنین باوری ندارند. ما می‌دانیم که ایران به خاطر علاقه به شیعیان عراق دست به کار نشده است، بلکه هر کاری که می‌کند برای رویارویی با آمریکاست.»

نیروهایی که ماهیتا و سابقا رویاروی یکدیگر می‌ایستادند و یا منافع متضاد داشته‌اند عملا وارد ائتلافی گاه نانوشته در برابر داعش، به عنوان دشمن مشترک شده‌اند.

سپاه قدس در عراق چه می‌کند؟

ویلیام اسکات لوکاس، روزنامه‌نگار و استاد علوم سیاسی و تحقیقات بین‌الملل دانشگاه برمینگهام و تحلیل‌گر  مسائل شمال آفریقا، خاورمیانه و ایران، در سایت موسسه‌ «ای اِی جهانی»، گزارشی حول نقش سپاه قدس در تشکیل نیروهای شبه‌نظامی شیعی در آمرلی و عواقب «ویرانگر» عملکرد آن‌ها منتشر کرد. او در این گزارش که بر اساس اخبار و گزارشات منتشره از روزنامه‌نگاران حاضر در منطقه، شهروندان آمرلی و گزارش دیده‌بان حقوق بشر نوشته است، از وجود ۶۰۰۰ شبه نظامی شیعی و «تاثیرگذارترین» آن‌ها یعنی شبه نظامیان داوطلب گروه تازه تاسیس حشد الشعبی در ۴۷ روستا و شهر این منطقه خبر می‌دهد.

ویلیام اسکات، در گفتگو با رادیو زمانه، از عدم تغییر سیاست‌های بنیادین ایران در قبال عراق طی سه دهه می‌گوید و می‌افزاید: «پس از سقوط صدام حسین، ایران همواره خواستار عراقی «امن» بوده است تا هم از تهدیدهای امنیتی علیه ایران بکاهد و هم امکان تجارت، سرمایه‌گذاری و شرکت در توسعه اقتصادی عراق را برای خود فراهم کند.» او بر این باور است که پیشروی داعش در عراق، حکومت ایران را بر آن داشته است که در سطح کمک‌های نظامی در این کشور سرمایه‌گذاری کند و این شامل تربیت و اعزام سرداران، فرماندهان و سپاهیان هم برای نیروهای نظامی دولت عراق و هم تقویت شبه نظامیان شیعه می‌شود.

مدیر موسسه مطالعات خاورمیانه و ایران (ای اِی جهانی)، ترس از حضور ایران در عراق را در بین سنی‌ها تشریح کرده و می‌افزاید: «من نشانه‌ای از تمایل اشغال عراق توسط ایران نمی‌بینم، اما ایران در تلاش است که دولت عراق، نیروهای نظامی و جامعه عراق به ثبات برسند. مادامی که حکومت ایران نتواند راهی برای زدودن هراس سنی‌ مذهبان عراق بیابد، مداخله‌اش در عراق نه تنها به ثبات این کشور ختم نمی‌شود بلکه بر بی‌ثباتی‌ها خواهد افزود.»

فرهمند علیپور، روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر ایرانی مقیم ایتالیا نیز حضور سپاه قدس را در عراق به نفع هر دو کشور ایران و عراق می‌داند و در خصوص نقش‌آفرینی این نیرو در عقب راندن داعش به رادیو زمانه می‌گوید: «سرعت عمل نیروهای ایرانی و البته فتوای آیت‌الله سیستانی موجب توقف پیشروی‌های داعش و سپس آغاز پیشروی‌ عراقی‌ها و عقب راندن داعش شد. نیاز به یادآوری نیست که یکی از اصول داعش دشمنی با شیعیان است. به این خاطر جای تردید نبود که در صورت موفقیت داعش، این گروه حتما به ایران - به عنوان یکی از اصلی‌ترین اهدافشان - حمله می کردند. داعش اساسا تا ۴۰ کیلومتری مرزهای غربی ایران هم پیش آمد. اما مصیبت داعش، به سپاه هم این فرصت و امکان را داد تا چهره‌ای خوب از خود در عراق پسا اشغال توسط ارتش آمریکا ترسیم کند.»

علیپور با ابراز بی‌خبری از گزارش دیده‌بان حقوق بشر مبنی بر نقض حقوق بشر در مناطق تحت تسلط شبه‌نظامیان شیعی، سابقه چنین اعمالی را به نیروهای پیشمرگه در کردستان عراق در برخورد با روستاهای عرب‌نشین نسبت داد و افزود: «به هرصورت باید پذیرفت که عراق در یک جنگ عمیق فرقه‌ای، قومی و مذهبی فرو رفته است. حملات داعش موجب فرار صدها هزار عرب شیعه، کرد، ایزدی و ... شد. در مناطق کردی نیز عرب‌های سنی بسیار زیادی آواره شدند. در بخش‌های شیعه هم احتمال وقوع چنین اتفاقاتی دور از ذهن نیست. اما از آن‌جایی که نیروهای شیعه به نوعی در خدمت و کمک به دولت مرکزی عراق هستند و دولت مرکزی عراق می‌خواهد حاکمیتش را بر سراسر عراق تحکیم کند، قاعدتا نیروهای شیعه نمی‌توانند دست به پاکسازی قومی و اخراج گسترده مثلا سنی‌ها بزنند زیرا در این صورت مشکل دولت مرکزی نه تنها حل نخواهد شد که بدتر هم خواهد شد.»

اما، حضور ایران در عراق همواره با استقبال سنی‌های این کشور همراه نبوده است. بخش قابل توجهی از مردم عراق، دخالت‌های ایران را مسبوق به سابقه می‌دانند و خطر نفوذ شیعی‌گری در دولت مرکزی امروز عراق در برابر سنی‌گری حزب بعث را با گسترش نفوذ نظامی ایران محتمل دانسته، در دامن زدن به درگیری‌ها و ناآرامی‌های عراق موثر می‌دانند.

معزالدین مقری، روزنامه‌نگار و فعال سیاسی، در گفتگو با رادیو زمانه، سابقه نفوذ ایران در عراق را از دوران حکومت صدام حسین می‌داند و می‌گوید: «به اسناد جنگ عراق که توسط ویکی‌لیکس منتشر شده است مراجعه کنید. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، بسیج و نمایندگان دولت ایران به راحتی و جلوی چشمان باز آمریکایی‌ها به عراق رفت و آمد می‌کردند. واقعه یازده سپتامبر برای ایران نعمت بود زیرا گرایشات ضد آمریکایی و ضد غربی را تقویت کرد. سقوط طالبان باعث نفوذ ایران از افغانستان در شرق تا مدیترانه در غرب شد. نبرد علیه تروریسم نیز باعث شد که ایران امروزه گستره‌ای را تحت نفوذ خود قرار دهد که از زمان ساسانیان از دست داده بود: از حشد الشعبی در عراق گرفته تا حماس، جماعت اسلامی پاکستان، اخوان المسلمین، حکومت الجزایر، سودان، حوثی‌های یمن و حتا چپ‌های طرفدار روسیه در اتحادیه اروپا مانند تیم موری، جورج گالووی و طارق علی.»

مقری عقیده دارد که از جریان ایران- کنترا تا بهار عربی، تمام اتفاقات منطقه به نوعی به نفع ایران و گسترش نفوذ آن در منطقه بوده است. او نئوکان‌های آمریکا را نیز از ثمرات این هرج و مرج و در نتیجه چانه‌زنی‌ها با ایران و نیروهای مقتدا صدر بی‌بهره نمی‌داند.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، طی هشت سال جنگ با عراق، بارها در طرح‌ریزی عملیات‌های پیش‌روی در خاک عراق نقش کلیدی را بازی کرد. به طور خاص می‌توان به عملیات‌ کربلای ۴ و ۵ به فرماندهی سپاه و با هدف محاصره بصره اشاره کرد.

ایرج مصداقی، فعال سیاسی، بر این باور است که سپاه پاسداران هدف از ادامه جنگ با عراق را خود به صراحت بیان می‌کند: «می‌گفتند چنان‌چه بصره را بگیریم تا بغداد مانعی در پیش رو نیست. آن‌ها به دنبال ایجاد امپراطوری شیعی در منطقه بودند.»

ایرج مصداقی دخالت‌های ایران در عراق و تلاش برای حذف سنی‌ها را زمینه‌ساز ایجاد داعش برمی‌شمرد و به «زمانه» می‌گوید: «امروزه آن‌ها علیه داعش که منافع‌شان را تهدید می‌کنند می‌جنگند و از طرف دیگر به نفوذ رسمی و غیر رسمی خود در عراق مشروعیت می‌دهند.»

آیا تکریت «آزاد» خواهد ماند؟

شهر تکریت، به دلیل نزدیکی به پایتخت عراق، بغداد و به عنوان استراتژیک‌ترین شهر سنی‌نشین این کشور، از اهمیت زیادی برخوردار است. این شهر، که به زادگاه صدام حسین معروف است گروه‌های سنی مخالف دولت مرکزی عراق را نیز در خود جای داده است.

در آزادسازی حصر این شهر که طی چندین عملیات و با چندین وقفه در اجرای آن‌ها، یازدهم فروردین ۹۴ صورت گرفت، نیروهای مختلف نظامی و شبه‌نظامی، از پیشمرگه‌های کردستان عراق گرفته تا حشد الشعبی، ایالات متحده و ارتش عراق دخیل بودند. با توجه به اهمیت سوق‌الجیشی تکریت و نگاهی به تجربه آمرلی، این احتمال وجود دارد که این شهر نقطه تقابل نیروهای مختلف با اهداف متفاوت و در راستای برآوردن منافع بعضا در تضاد این نیروها شود.