ایران پساتحریم؛ بازاری که آسان به دست هند نمی‌آید

روابط ایران و هند همیشه خوب بوده اما پشت لبخندهای دو طرف، دلگیری‌هایی پنهان است. هند دل خوشی از حمایت ایران از شیعیان، و به‌خصوص نیروهای فعال در کشمیر ندارد. ایران هم نفوذ امریکا بر هند و دنباله‌روی هند از تحریم‌های غربی را نمی‌پسندد.

لغو تحریم‌های ایران، روابط با هند را وارد مرحله جدیدی می‌کند و سفر وزیر امور خارجه ایران به دهلی‌نو، می‌تواند گامی در راستای ارتقای روابط دو کشور به سطحی بالاتر باشد.

در اوج تحریم‌های ایران، هند کشوری بود که خرید نفت از ایران را قطع نکرد؛ هر چند میزان آن را بطور چشمگیری کاهش داد. هند با دنبال کردن سیاست تنوع منابع تأمین نفت، از منابع دوردست‌‌تری از جمله عربستان سعودی استفاده کرد و جایگاه ایران را از دومین منبع تأمین کننده نفت خود به جایگاه ششم تنزل داد.

این درحالی بود که ایران در موقعیت جغرافیایی نزدیک‌تری قرار داشت و تخفیف‌های خوبی هم به هند می‌داد. چنانچه ویراپا مویلی، وزیر نفت سابق هند، از رییس دولت وقت خواست تحریم‌های آمریکا را نادیده بگیرد و با وارد کردن نفت از ایران ۸.۵ میلیارد دلار ذخیره کند.

اما جایگزینی نفت ایران برای همه پالایشگاه‌های هند آسان نبود و در مواردی هند مجبور شد نفت ایران را از طریق کشور سوم (ترکیه یا روسیه) وارد کند.

در این شرایط، طبیعی است که پالایشگاه‌های هند از برداشته شدن تحریم‌های ایران استقبال کنند. دو شرکت انرژی هند شامل Essar Oil و پالایشگاه Manglore و همچنین شرکت‌های پتروشیمی، حتی پیش از اعلام توافق هسته‌ای برای واردات نفت از ایران برنامه‌ریزی کرده بودند.

ایران عجله‌ای در گرفتن بدهی معوقه ندارد

با اعلام توافق هسته‌ای، رقم پول بلوکه شده در هند نیز روشن شد. انتظار می‌رفت این پول هر چه زودتر به ایران برگردد اما غلامرضا انصاری، سفیر ایران در دهلی‌نو طی گفتگویی با خبرگزاری «پی‌تی‌آی» هند در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۵ به هندی‌ها اطمینان داد که هیچ اضطراری در گرفتن ۶.۵ میلیارد دلار دارایی موجود این کشور در «یوکو بانک» وجود ندارد، زیرا خروج ناگهانی این پول به ذخایر ارزی خارجی هند آسیب می‌زند.

ایران پیشنهاد داده که بخشی از این پول به عنوان سرمایه در پروژه‌هایی که هندی‌ها قرار است در ایران انجام دهند مورد استفاده قرار گیرد. سفیر ایران، از همکاری هند در دوران تحریم نیز تقدیر کرد و گفت که ایران به سادگی دوستان خود را فراموش نمی‌کند. او البته در گفتگو با خبرگزاری ایرنا، بار معنایی کلامش را اندکی تغییر داد و گفت: «ما به طرف هندی گفته‌ایم که اگر برای استفاده از منابع پولی خودمان دستمان باز باشد نیازی نداریم آن را به حساب و یا جاهای دیگر منتقل کنیم.»

سفیر ایران در هند عنوان کرده که پول ایران بلوکه نشده چون برای خرید کالاهای مورد نیاز مورد استفاده قرار می‌گرفته و حساب ایران فعال بوده است. با درنظر گرفتن اینکه قرار بود ایران ۴۵ درصد از پول نفت را به دلار یا یورو و ۵۵ درصد را به روپیه دریافت کند، در بهترین حالت می‌توان گفت که سفیر ایران کسری تجاری دو کشور را نادیده گرفته است.

مبلغ واردات ایران از هند بسیار کمتر از پول نفتی بود که هند از ایران دریافت می‌کرد. حتی ایران میزان واردات خود را به ۱۰۰ درصد افزایش داد اما باز هم فاصله زیادی میان صادرات نفت و واردات ایران از هند وجود داشت.

بر اساس اعلام بانک مرکزی ایران، کسری تجاری ایران و هند در دسامبر سال ۲۰۱۴ مبلغ ۲۴۰۵ میلیون دلار بود. تراز تجاری دو جانبه هند و ایران از مازاد ۰.۶۳ میلیارد دلاری در سال ۲۰۰۵ به ۱۱.۴۶ میلیارد دلار در ۲۰۰۸ رسید اما در سال ۲۰۱۳ به ۴.۶۰ میلیارد دلار کاهش یافت.

کریدور شمال ـ‌ جنوب احیا می‌شود

چابهار بهترین راه دسترسی هند به افغانستان و آسیای مرکزی است. دولت هند به همین منظور، قصد دارد در توسعه بندر «آب عمیق» چابهار مشارکت کند. تنها تمرکز هند بر پروژه های ارتباطی چابهار نیست؛ بلکه اقدامات دیگری از جمله راه‌اندازی کارخانه کود شیمیایی را هم در این بندر آزاد ایران مدنظر دارد.

گفتگو درباره بندر چابهار از چند سال پیش آغاز شده اما شرایط بی‌ثباتی که تحریم‌ها برای ایران به‌وجود آورده بود، موجب شد که اجرای این پروژه به تعویق بیفتد.

همچنین ایران بهترین راه برای تکمیل کریدور شمال ـ جنوب است که هند مدنظر دارد. انتقال کالا به روسیه از طریق ایران، راه را ۴۰ درصد کوتاه‌تر می‌کند و هزینه‌ها را ۳۰ درصد کاهش می‌دهد.

هند اکنون ۲۰۰ کیلومتر راه برای ارتباط شهر زرنج ایران با دلارام در افغانستان ساخته است و با توسعه بندر چابهار، هند و افغانستان از سر و کار داشتن با پاکستان در مسیر تجارت خود آسوده می‌شوند.

افغانستان؛ نقطه مشترک

افغانستان یکی از نقاط اشتراک ایران و هند به شمار می‌رود. بعد از خروج نیروهای آمریکایی، هند به افغانستان اطمینان داد که تنهایش نگذارد و در بازسازی آن سهیم شود.

ایران و هند نمی‌خواهند که طالبان دوباره کنترل قدرت را در افغانستان بدست گیرند. به همین منظور باید دولت کابل را تقویت کنند. امریکا نیز تمایل دارد که از مشارکت ایران در بازسازی و استقرار ثبات در افغانستان استفاده کند.

به‌نظر می‌رسد به‌زودی اخباری از آغاز پروژه چابهار منتشر شود چون حدود یک ماه پیش حسن روحانی، در دیدار با نارندرا مودی، نخست وزیر هند در حاشیه نشست شانگهای در شهر اوفای روسیه، از او خواسته بود که هند ۸ میلیارد دلار در طرح‌های زیربنایی ایران از جمله بنادر، خطوط راه‌آهن و بزرگراه‌ها سرمایه‌گذاری کند.

ایران بارها گفته است که با توجه به تجربه هند در ساخت راه آهن، از پیشنهاد این کشور در خصوص ساخت راه‌آهن و فرودگاه استقبال می‌کند. حالا با سفر وزیر امور خارجه ایران به هند، قرار است موضوع با جزییات بیشتری پیگیری شود.

علاوه بر چابهار، پروژه‌های معوق مانده دیگری از جمله حوزه نفتی فرزادـبی با برداشته شدن تحریم‌ها احیا می‌شود. نخست وزیر هند سرمایه‌گذاری شرکت‌های هندی در اکتشاف این حوزه نفتی در سال ۲۰۰۸ را به ایران یادآور شده و تقاضا کرده که این حوزه نفتی به هند بازگردانده شود.

پروژه معوق مانده خط لوله ایران، پاکستان و هند موسوم به «خط لوله صلح» نیز در دستور کار قرار می‌گیرد؛ هرچند مسیر این خط لوله به پیشرفت روابط دهلی نو و پاکستان وابسته است.

سفر ظریف؛ از بیروت تا دهلی

وزیر امور خارجه ایران پس از فراغت از مذاکرات هسته‌ای، تور منطقه‌ای خود را با بیروت و دمشق آغاز کرده و سفر هند هم بخشی از این تور  است. او قبل از سفر به هند به پاکستان رفت. شاید در این دو سفر پیاپی، ظریف بتواند با انتقال پیام‌هایی، دیدگاه‌های دو همسایه را به هم نزدیک‌تر کند.

وزیر امور خارجه ایران طی یک روز، دیدارهایی رسمی با نخست‌وزیر، وزیر خارجه و وزیر حمل و نقل هند خواهد داشت. ملاقات ظریف با نیتین گادکاری، وزیر حمل و نقل را می‌توان نشانه‌ای از اهمیت پیشبرد پروژه بندر چابهار برای دو کشور دانست.

این دومین سفر محمدجواد ظریف به هند است. او نخستین بار اسفند ۱۳۹۲ به دهلی نو سفر کرده بود.

آزادسازی زندانیان دو کشور نیز از جمله برنامه‌های گفتگوی وزرای امور خارجه ایران و هند است. گارد ساحلی جنوب هند در ایالت کرلا، ۱۵ تیرماه سال گذشته یک قایق ماهیگیری ایرانی با ۱۲ خدمه را توقیف کرد. با وجود پیگیری‌های سفارت ایران در هند، خدمه این کشتی همچنان در زندان هند به سر می‌برند.

سوشما سواراج، وزیر امور خارجه هند نیز اعلام کرده که موضوع هندی‌هایی را که در ایران زندانی هستند با همتای ایرانی خود مطرح می‌کند. ۹ هندی در ایران زندانی هستند که یکی از آنها از دو سال پیش به جرم قاچاق نفت در ایران زندانی است. ایران از هندی‌هایی که خدمه یک کشتی بودند خواسته ۱۹۰ میلیون روپیه (معادل ۳۰ میلیون دلار) خسارت بپردازند. صاحب کشتی، غرامت آزاد کردن کشتی را پرداخت کرده اما حاضر نشده برای خدمه آن پولی بپردازد.

وزیر امور خارجه هند به خانواده‌های زندانیان هندی اطمینان داده که دولت ایران را به کاهش غرامت و آزادی آنها راضی کند.

حالا با باز شدن بازارهای ایران، دهلی نو باید تلاش‌های خود را برای دستیابی به قراردادهای ایران افزایش دهد. هند احتمالا به این واقعیت واقف است که بعد از برداشته شدن تحریم‌ها، ایران دیگر مجبور نیست به سراغ کیفیت هندی برود.