آنچه باید درباره م.الف بدانید و اصول‌گرایان نمی‌گویند

دو سال پیش در جریان رأی اعتماد مجلس شورای اسلامی به کابینه حسن روحانی، علیرضا زاکانی، نماینده عضو فراکسیون اصول‌گرایان گفته بود محمد علی نجفی، کاندیدای آن روز وزارت آموزش و پرورش و خانم م. الف در جریان وقایع پس از انتخابات ۸۸ برای سرکشی به خانواده‌های «مصدومان فتنه» به خانه آن‌ها می‌رفتند.

بلافاصله پس از این نطق زاکانی، او در دفاع از عملکرد خودش و شورای شهر تهران در رسیدگی به وضعیت خانواده‌های آسیب‌دیدگان حوادث پس از انتخابات ۸۸ اعلام کرد این م. الف من هستم: معصومه ابتکار.

این آخرین باری نبود که معصومه ابتکار با انتقادات شماری از اصول‌گرایان از جمله چهره‌های "جبهه پایداری" مواجه شد. او از جوانب دیگر هم مورد انتقاد قرار گرفت. در آخرین نمونه جمعی از کارکنان محیط زیست در اعتراض به وضعیت حقوقی خود در پارک پردیسان تجمع کردند، تجمعی که وقتی خبر آن به برخی از روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و صداوسیما رسید، رسانه‌های جناح مخالف دولت حسن روحانی آن را بهانه قرار دادند و به نقد معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پرداختند.

معصومه ابتکار سال‌ها است که بیشتر به عنوان مقام ارشد محیط زیست ایران شناخته می‌شود تا فعال سیاسی. از قضا همین ریاست او بر سازمان حفاظت محیط زیست هم محل اغلب نقد‌ها و موضع‌گیری‌های شدید بر ضد او شده است. ابتکار در سال‌های اخیر هدف محبوبی در حملات محافظه‌کاران تندرو به حساب می‌آید.

نام تنها زن عضو دانشجویان پیرو "خط امام"، نخستین بار پس از تصرف سفارت آمریکا در تهران بر‌ سر زبان‌ها افتاد. همان قدر که این گروگان‌گیری با هویت جمهوری اسلامی گره خورد، هویت معصومه ابتکار هم با این گروگان‌گیری ثبت شد.

سخنگوی ۱۹ ساله گروگان‌گیران، امروز سیاستمداری است میانه‌رو در دولت «اعتدال»، همچنان اصلاح‌طلب و البته دیگر پا به سن گذاشته.

«ابتکار سبز»

معصومه ابتکار را بیش از هر چیز می‌توان از روی نوشته‌ها و یادداشت‌های شخصی‌اش در وبلاگ «ابتکار سبز» شناخت. اینکه او کیست؟ چه موضعی به وقایع جاری سیاسی دارد؟ چگونه پاسخ منتقدانش را می‌دهد؟ یادداشت‌های او که با محوریت مسائل محیط زیستی است، موضوعات مختلف و حساسی را شامل می‌شد: مخالفت با سنگسار، انتقاد از گشت ارشاد، قانون‌گریزی محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهوری پیشین، اعتراض به شعار‌ها علیه حسن خمینی، نوه آیت‌الله خمینی، دفاع از کارنامه دولت اصلاحات، انتقاد به رفتار جبهه پایداری و اصول‌گرایان تا اشاره‌های کنایی به کودتا و مفهوم فتنه.

وبلاگ ابتکار سبز دوبار در سال‌های ۸۸ و ۸۹ فیلتر شده بود تا سر آخر به حکم مقام‌های قضایی در مرداد ۱۳۸۹ مسدود و از روی دامنه «پرشین بلاگ» حذف شد. هرچند این وبلاگ‌نویس پرکار و نماینده وقت تهران در شورای شهر، بر یک دامنه اینترنتی غیر ایرانی وبلاگی تازه اما با نام قدیمی‌اش ساخت.

بخشی از درگیری شماری از اصول‌گرایان و جبهه پایداری با معصومه ابتکار هم از همین دوره بالا گرفت. کار به جایی رسید که در برخی مراسم‌های عمومی علیه او شعار داده شد. رئیس سازمان محیط زیست درباره یکی از این اعتراض‌ها در «روز قدس» سال ۱۳۹۴ می‌گوید «صدای تعداد قلیلی سازماندهی شده شنیده می‌شد که مرگ بر فتنه گر و منافق می‌گفتند».

تنها دو ماه پیش از این اتفاق در اردیبهشت سال جاری بود که برای نخستین‌بار خبر اعتراض کارکنان سازمان محیط زیست به وضعیت معیشتی و حقوق و مزایایشان به رسانه‌ها کشید. در آن زمان هم ابتکار، خبرگزاری فارس، بنگاه خبررسان نزدیک به سپاه پاسداران را متهم کرد که با «دستکاری کردن یک عکس» قصد داشته است تا نشان دهد رئیس سازمان محیط زیست با کارکنانش رفتاری خشن داشته است.

با ادامه اعتراضات کارکنان سازمان محیط زیست به عدم پرداخت اضافه کار و پاداش‌های خود در تاریخ، این بار معصومه ابتکار جبهه پایداری، وطن امروز، مهرداد بذرپاش و صدا و سیما را متهم کرد که برای تضعیف سازمان محیط زیست اقدام کرده و مردم را علیه دولت تحریک می‌کنند.

معصومه ابتکار معتقد است پوشش گسترده اعتراض «تعداد کمی» از کارکنان سازمان محیط زیست در رسانه‌های منتقد دولت به این خاطر است که این سازمان جلوی «زمین خواری‌ها، تأیید غیرمسئولانه ارزیابی‌های زیست محیطی طرح‌های توسعه، سدسازی‌های بی‌رویه، تولیدات نامرغوب مانند بنزین پتروشیمی» را گرفته است.

مخالفان اما رئیس سازمان محیط زیست را به انتصابات فامیلی و فرافکنی سیاسی مسئله صنفی کارکنان متهم می‌کنند.

جدال نهادها

ماجرا از چه قرار است؟ دلیل این حد از حساسیت بر سازمان محیط زیست چیست؟ واکنش شدید معصومه ابتکار چه کسانی را نشانه گرفته است؟

ناصر کرمی، روزنامه‌نگار و کار‌شناس محیط زیست در پاسخ به پرسش‌های رادیو زمانه می‌گوید:

«مسئله اصلی محیط زیست ایران در حال حاضر بحران آب است که وجه انسانی آن در غالب سدسازی بی‌رویه نمود پیدا می‌کند یا در تصرفات گسترده در مناطق طبیعی که در غالب پروژه‌های عمرانی و مسکونی دفاعی انجام شده. در بخش زیست انسانی هم آلودگی هوا است که عامل اصلی آن اجبار شهروندان به استفاده از خودروهای داخلی است و دیگری استفاده از بنزینی که در پتروشیمی‌ها تولید می‌شود. وجه مشترک این مولفه‌ها این است که این‌ها توسط مردم یا بخش خصوصی معمولی بلکه در اختیار نهادهای قدرتمندی است که در اصطکاک منافع با محیط زیست قرار می‌گیرد. این رویه بوده که نهاد‌ها با زیر فشار گذاشتن محیط زیست، جلوی محدودیت‌ها بگیرد. خانم ابتکار در پیشانی و محل برخورد این اصطکاک ایستاده است.»

طرح مسئله پرداخت‌های سازمان محیط زیست در حالی صورت می‌گیرد که یک هفته پیش اعلام شد که سازمان محیط زیست کمترین بودجه را در میان سازمان‌های هم‌عرض دولتی داراست و مقامات سازمان محیط زیست بودجه ۱۷۴ میلیارد تومانی آن را «غم‌انگیز» توصیف کرده بود. بودجه‌ای که به گفته مسئولان سازمان محیط زیست اکثر آن صرف پرداخت حقوق بیش از شش هزار پرسنل‌اش می‌شود، حقوقی که مقدار اعتراض کارکنان این سازمان را به دنبال داشته است.

سطح نازل بودجه سازمان حفاظت محیط زیست زمانی بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم اعتبارات هزینه شده «سد گتوند» که بسیار درباره خسارات زیست محیطی آن نوشته شده، حدود بیست برابر بیش از بودجه سازمان محیط زیست است.

اهمیت این مقایسه از آن جهت است که طی دو دهه گذشته سدسازی در ایران به یکی از شاخه‌های پرسود و پول‌ساز «صنعت» بدل شده بود؛ رویه‌ای که با روشن شدن اثرات منفی آن بر بحران آب و توسعه پایدار با پیگیری‌های سازمان محیط زیست و دستور رئیس‌جمهوری ایران متوقف شد.

این درحالی است که بزرگ‌ترین ضررخورده از تغییر سیاست سدسازی در ایران ‌سپاه پاسداران خواهد بود. طی این سال‌ها قرارگاه خاتم الانبیا وابسته به سپاه پاسداران پیمانکار بیش از ۳۰۰ پروژه سدسازی ایران بوده است. سپاه به واسطه احداث سد از یک بازوی نظامی به بازوی توانمندی در عرصه اقتصاد ایران بدل شد. این به احتمال بسیار همان نقطه است که تضاد منافع نهادهای قدرتمند ایران با محیط زیست را نشان می‌دهد.

تقی رحمانی، فعال سیاسی در این رابطه به رادیو زمانه می‌گوید:

«در دوره روحانی خانم ابتکار بر پروژه‌هایی دست گذاشته که ملک سپاه است. این نقطه یعنی حمله سایت‌های اصولگرا به خانم ابتکار باید مورد توجه قرار بگیرد، چرا که جنگ منافع اقتصادی پشت مسائل دیگر پنهان می‌شود. تا آنجا که من خبر دارم خانم ابتکار با حراست مجموعه‌ای که زیر دست خودش است هم مشکل دارد.»

مصائب زندگی با امنیتی‌ها

انتقادات سایت‌های مخالف دولت سویه‌های دیگری هم دارد که هر از چندی سرباز می‌زند: پرسش‌هایی درباره فعالیت‌های اقتصادی محمد هاشمی، همسر معصومه ابتکار.

پس از روی کار آمدن دولت روحانی شماری از رسانه‌های اصولگرا بر این باور بودند که دلیل اصلی مخالفت سازمان محیط با بنزین تولید داخل آن بود که محمد هاشمی واردکننده بنزین‌ خارجی بوده است.

اما این تنها اتهام او نبود. محمد هاشمی از سوی‌‌ همان رسانه‌ها متهم شده بود که در دوره اصلاحات با استفاده از رانت دولتی شماری از زمین‌های چمخاله در شمال ایران را به تملک در آورد. او اما این اتهامات را رد کرده است.

محمد هاشمی هم همچون همسر خود زمانی عضو دانشجویان خط امام بود. او بعد‌ها در سال‌های ۶۳-۶۲ جزو ۴۰ بنیان‌گذار  وزارت اطلاعات تعیین شد. ابوالقاسم مصباحی که خود از بنیان‌گذاران وزارت اطلاعات بود، بعد‌ها در اقرارهایش در دادگاه میکونوس از محمد هاشمی به عنوان فردی یاد می‌کند که حتی پس از خروج از وزارت اطلاعات نفوذ بسیاری داشت. دادگاه میکونوس برای رسیدگی به ترور رهبران حزب دموکرات در رستورانی در شهر برلین آلمان تشکیل شده بود. ابوالقاسم مصباحی، مشهور به «منبع ث»، در آن دادگاه شهادت داد که محمد هاشمی با نام مستعار محمد موسوی‌زاده علاوه بر فعالیت‌های امنیتی به عنوان معاون اطلاعات خارجی، وارد فعالیت‌های گسترده اقتصادی نیز شده بود.

هاشمی خود در مصاحبه‌ای با خبرگزاری کار ایران، ایلنا تأیید می‌کند که به دعوت محمد علی رجایی، نخست وزیر وقت، خسرو تهرانی رئیس واحد اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری و سعید حجاریان از بنیان‌گذاران وزارت اطلاعات برای تاسیس اطلاعات خارجی ایران مشغول به کار شده و بعد‌تر مسئول اطلاعات خارجی وزارت اطلاعات می‌شود.

با این حال آنچه روشن است، محمد هاشمی نیز همچون بسیاری از معاونان و مدیران وزارت اطلاعات به دنبال چرخش این وزارتخانه و تصفیه جناح نزدیک به خط امامی‌ها همچون سعید حجاریان، سال ۱۳۶۸ از دولت و تشکیلات اطلاعاتی آن خارج می‌شود و دیگر تنها به فعالیت‌های اقتصادی می‌پردازد.

ابتکار و کارنامه واقعی‌اش

اما کمی دورتر از جدال رسانه‌ای هواداران و مخالفان دولت، آیا عملکرد معصومه ابتکار و مجموعه‌اش در حوزه محیط زیست توانسته آنگونه که باید امیدی در دل فعالان و دوستداران طبیعت ایران زنده کند؟

ناصر کرمی در این باره می‌گوید:

«خانم ابتکار در نظر رسانه‌ای بسیار موفق‌اند. اما پروژه‌های عمده‌ای همچون سدسازی که بحران محیط زیست را ایجاد کرده، حضور مؤثر و قوی‌ای از او ندیدم. با برای مثال در بحث تدوین برنامه ششم که کلیات آن ابلاغ شد اما اشاره‌ای به محیط زیست نشد. در مجموع می‌توان گفت دولت آقای روحانی چندان دست و بال بازی در حوزه محیط زیست ندارد.»

طرح این موضوعات در شرایطی صورت می‌گیرد که دولت حسن روحانی خود را دولت محیط زیستی معرفی می‌کند و برنامه‌های جامعی همچون «اقتصاد کم کربن» را تدوین کرد.

سال ۱۳۹۲ پس از انتخاب معصومه ابتکار به عنوان رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران بسیاری امید داشتند تا طبیعت بی‌جان ایران پس از هشت سال کم توجهی کمی جان بگیرد. این درحالی است که تنها تهیه برنامه مقابله با گرد و غبار که بخش بزرگی از جنوب و غرب ایران را درگیر کرده است نزدیک به دو سال زمان برد و پس از آن اعلام شد که اجرای برنامه‌های آن طرح بیش از دو دهه به طول می‌انجامد.

پرسش اصلی آن است که آیا کارگزاران بخش محیط زیست توانسته‌اند تغییری در برنامه‌های توسعه محور دولت ایجاد کنند. ابلاغ سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران نشان داد که حفاظت از محیط زیست همچنان به عنوان اصلی اساسی در سیاست‌های کلان جمهوری اسلامی جایگاهی ندارد و هنوز رهبران ایران در عالی‌ترین سطوح معتقد به وجود یک بحران زیست محیطی در کشور نیستند.

همچنین در زمینه احیای تالاب‌ها نیز افزایش اعتبارات «ویژه»، تصویب لایحه «حفاظت، احیا و مدیریت تالاب‌های کشور» و اولویت بخشیدن به احیای تالاب‌ها هم در برنامه‌های زیست محیطی دولت در بهبود وضع این زیستگاه‌های حیاتی موثر نبوده است: بیش از دو سوم تالاب‌های ایران خشک شده است.

به عبارت دیگر دست‌کم تجربه تالاب‌ها نشان می‌دهد که مدیریت صحیح و توسعه پایدار بیش و پیش از تصویب بودجه و تخصیص اعتبارات پی در پی ضروری و لازم به نظر می‌رسد.

کم توجهی به ازدیاد جمعیت بدون توجه به ظرفیت منابع طبیعی از دیگر مواردی است که گویای عدم رویکرد انتقادی و صریح سازمان محیط زیست در زمینه سیاست‌های کلی حکومت است.

علاوه بر این، بحران آب به عنوان جدی‌ترین چالش پیش روی دولت در حوزه محیط زیست، نیز هنوز جایگاه و اولویت ویژه خود را در برنامه‌های دولت باز نکرده است. همین چند روز پیش در بحبوحه خشکسالی و بحران آبی بی‌سابقه ایران، دولت حسن روحانی تصمیم گرفت تا قید مهار آب‌های مرزی و زیر‌زمینی و پروژه‌های آبرسانی به مناطق محروم و روستایی را بزند و در ازای آن با اعطای وام‌های بیشتر مردم را به خرید کالا تحریک کند. به عبارت دیگر دو میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار از اعتبارات مربوط به بحران آب را خرج طرح خروج از رکود اقتصادی کند.

شاید بتوان این مورد را آخرین دلیل بر این نکته دانست که دفاع از منابع طبیعی، قربانی گردن نهادن مسئولان ارشد محیط زیست ایران به سیاست همدلی و همزبانی در برابر رهبر و دولت ایران می‌شود.

به پایان داستان نرسیده‌ایم

با این حال معصومه ابتکار چهره‌ای است که از او بیشتر هم خواهیم شنید.

او یکی  از مؤسسان حزب مشارکت بوده و همچنان از سرمایه‌های شخصیتی مهم اصلاح‌طلبان شناخته می‌شود. چهره‌ای شناخته‌شده است که توانسته جوایز معتبری را از سوی نهادهای بین‌المللی و زیست محیطی دریافت کند. معصومه ابتکار همچون شماری دیگر از اصلاح‌طلبان فعالیت سیاسی‌اش را در جامه دانشجوی خط امام آغاز کرد اما به مرور توانست در قالب کار تخصصی در حوزه محیط زیست از بسیاری عوارض سیاست اجتناب کند.

نوجوان پانزده ساله‌ای که هنوز از تأثیر خطبه‌های شب قدر علی شریعتی، روشنفکر دینی یاد می‌کند، امروز خود از وارثان "انقلاب اسلامی" است. او که در اوج ناامیدی اصلاح‌طلبان پس از شکست در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۴ توانست به عنوان نماینده تهران به شورای اسلامی شهر راه یابد، نشان داد که در آینده‌ای نه چندان دور هم می‌تواند بازیگری فعال باشد.

شاید همین نکته هم یکی از دلایلی باشد که بیش از پیش رسانه‌های داخلی مخالف دولت را بر روی موقعیت معصومه ابتکار حساس کرده است.