دلیل فیلترینگ: شکاف بین مردم و حکومت

فیلترینگ سایت‌های مختلف سال‌هاست که در ایران اعمال می‌شود. بیشترین دلیلی که تاکنون از سوی مسئولین حکومتی درباره این نوع سانسور اعلام شده، حفظ اخلاق عمومی است. در این گزارش تلاش کردیم از افرادی که به فیلترشکن دسترسی دارند بپرسیم به نظر آن‌ها چرا فیلترینگ در ایران اعمال می‌شود و آنها به چه دلیل از فیلترشکن استفاده می‌کنند و  چقدر به این فیلترشکن‌ها اعتماد دارند.

حق انتخاب با من است نه دولت

سارا در مورد فیلترینگ می‌گوید: «حکومت چیزهایی که فکر می‌کند به صلاح مردم نیست را فیلتر می‌کند و این‌گونه شعور شهروندان را نادیده می‌گیرد. از نظر من این مسئله به ساختار قدرت بر می‌گردد.» البته او معتقد است محدودیت دسترسی کودکان به فضاهایی که می‌تواند آسیب زا باشد، اشکالی ندارد اما محدودیت وقتی عام است ناشی از کنترل‌گری سیستم است. او در نهایت نگاه منفی به فیلترینگ دارد و می‌گوید «وقتی من را محدود می‌کنند، در برابرش مقاومت می‌کنم.» بیشترین استفاده‌ سارا از اینترنت برای خواندن سایت‌های خبری است و به گفته خودش در کنار این کار به فیس‌بوک هم سَری می‌زند.

بیشتر بخوانید: فیلترینگ هوشمند، رؤیای امنیتی ناتمام

مرجان ۳۶ ساله معتقد است «فیلترینگ به خاطر شکافی است که بین حاکمیت و مردم وجود دارد و آنها می‌ترسند مردم چیزهایی را بدانند که آن‌ها نمی‌خواهند.» او که مدرک فوق لیسانس دارد همچنین می‌گوید: «حاکمیت یک سبک زندگی خاص را تبلیغ می‌کند و هر چیزی که مغایر با آن باشد را حذف و سانسور می‌کند. بنابراین مردم از فیلترشکن استفاده می‌کند تا از سد محدودیت‌ها بگذرند.» او که بیشترین استفاده‌اش از فیلترشکن برای خواندن سایت‌های خبری فارسی‌زبان است، به زمانه می‌گوید «همه افراد حق دارند به اطلاعاتی که نیاز دارند دسترسی داشته باشند و هیچ حکومتی حق ندارد این آزادی را از مردم سلب کند. وقتی دولت به خودش اجازه می‌دهد محتوای اینترنت را سانسور کند من هم برای احقاق حقم از فیلترشکن استفاده می‌کنم.»

مینا ۲۵ ساله و دانشجو است. او می‌گوید «مهم‌ترین کاری که فیلترینگ انجام می‌دهد گرفتن حق انتخاب آدم‌هاست.» به گفته مینا البته همه‌جا جرائم اینترنتی تعریف شده است. مثلاً محتواهایی که خشونت بار هستند یا فیلم‌های پورنو که برای گروه‌هایی خاص آسیب‌زا محسوب می‌شود، فیلتر می‌شوند. اما در ایران فیلترینگ برجسته‌تر است و حتی سایت‌های ادبی، صنفی و دانشجویی هم  فیلتر می‌شوند و دامنه جرائم رایانه‌ای در ایران وسیع‌تر از جاهای دیگر در دنیاست. به اعتقاد مینا در بعضی جاها فیلتر کردن بد نیست. مثلاً برای آسیب ندیدن بچه‌ها از یک سری سایت‌های خاص، اما در مورد همه محتواها نه. به گفته او «فیلترینگ یعنی تعیین کردن دسترسی به بخشی از اطلاعات و عدم دسترسی به بخشی دیگر درحالی‌که افراد خودشان باید بتوانند انتخاب کنند.» چرا که بک‌گراندها و سواد رسانه‌ای افراد با هم متفاوت است. مینا معتقد است در مورد بچه‌ها و کسانی که بالغ نشده‌اند، می‌شود محدودیت اعمال کرد اما در مورد باقی افراد این نادرست است.

بیشتر بخوانید: نرم‌افزاری برای دورزدن فیلترینگ اینترنت

مینا در مورد استفاده خودش از فیلترشکن‌ها می‌گوید: «بیشتر برای فیلم دانلود کردن از فیلترشکن استفاده می‌کنم.» دسترسی پیدا کردن به فیس‌بوک، که او برای برقراری ارتباط با دوستانش از آن بهره می‌برد نیز سبب شده از فیلترشکن استفاده کند. البته مینا می‌گوید این روزها به دلیل استفاده از تلگرام استفاده او از فیس‌بوک کمتر شده است و روابطش را در تلگرام دنبال می‌کند که دسترسی آسان‌تری نیز برای او فراهم آورده است.
نازنین که ۵۶ ساله و خانه داراست می‌گوید بدون فیلترشکن لپ‌تاپش با یک جعبه فرقی ندارد. او می‌گوید افراد از فیلترشکن استفاده می‌کنند تا بتوانند دسترسی به سایت‌هایی داشته باشند که دوست دارند. نازنین با فیلترینگ مخالف است و می‌گوید اگر کسی بخواهد به محتوایی دست پیدا کند به طرق مختلف این کار را می‌کند. او ادامه می‌دهد بهتر است به جای فیلترینگ، آموزش درستی به افراد برای استفاده از محتواهای مختلف متناسب با سنشان داد. به گفته او هرچند برخی از سایت‌ها برای بچه‌ها مخرب است، ولی این سایت‌ها زیاد نیستند. نازنین همچنین می‌گوید: «شما وقتی نتوانی سایتی را باز کنی عصبانی می‌شوی. یا در مورد بچه‌ها، آن‌ها کنجکاوتر می‌شوند. بنابراین بهتر است به آن‌ها بیاموزیم چه چیزهایی برای آنان مناسب است و چه چیزهایی نیست تا این که اینترنت را فیلتر کنیم.» نازنین هم معتقد است فیلترینگ به دلیل این است که سیاستمداران ایرانی تمایلی ندارند مردم دسترسی به مطالبی که آنان مضر قلمداد می‌کنند، داشته باشند.

به نظر می‌رسد استفاده از فیلترشکن‌ها و تلاش برای دسترسی به آنچه از سوی حکومت در فضای مجازی سانسور شده است، بسیار گسترده و فراگیر است. بهداد ۲۲ ساله و دانشجوی رادیولوژی در یک دانشگاه تک جنسیتی می‌گوید که از فیلترشکن برای خواندن خبر، استفاده از گیم ها و برنامه‌هایی که در ایران تحریم هستند از فیلترشکن استفاده می‌کند. رضا ۳۸ ساله و دارای مدرک فوق‌لیسانس نیز می‌گوید: «در ده سالی که از فیلترشکن استفاده می‌کنم، بیشتر برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس‌بوک و همین‌طور برای تماشا یا دانلود کلیپ‌هایی از وب‌سایت یوتیوب بوده است.

مردان و زنان به شیوه‌های متفاوتی از فیلترشکن‌ها استفاده می‌کنند؟

آیا جنسیت عامل تعیین کننده‌ای در استفاده از فیلترشکن و اینترنت است یا عوامل دیگری در این مورد دخیل هستند؟
مرجان فکر می‌کند تفاوت زیادی وجود نداشته باشد و بیشتر برای خواندن خبر و دسترسی به شبکه‌های اجتماعی افراد از فیلترشکن استفاده می‌کنند، اما حدس می‌زند که مردها بیشتر سراغ سایت‌های پورنو یا دارای محتوای اروتیک می‌روند. او در محل کارش و دانشگاه زمانی که دانشجو بوده است، شاهد استفاده‌های این چنینی از فیلترشکن‌ها بوده است.
سارا هم استفاده از فیلترشکن را به جنسیت ربط نمی‌دهد و معتقد است بیشتر به نیازهای افراد ربط دارد. به گفته سارا چون در فضای مجازی زن و مرد راحت‌تر می‌توانند سؤال‌هایی که در مورد سکسوالیته دارند را جستجو کنند، ممکن است برای این منظور هم از فیلترشکن استفاده کنند.
نازنین اما نظری متفاوت دارد. او می‌گوید «نمی‌دانم فرقی واقعاً وجود دارد یا نه؟ اما ممکن است مردها بیشتر سراغ خبر و سایت‌های سیاسی بروند و زن‌ها دنبال مُد و فشن و این‌که چه چیزی برای پوستشان خوب است یا برای اندامشان مناسب است بروند. مینا هم تقریباً با او هم عقیده است و می‌گوید خودم هم برای پیدا کردن مدل لباس و دانلود فیلم از فیلترشکن استفاده می‌کنم.
آرمین می‌گوید بین استفاده مردان و زنان از فیلترشکن تفاوت وجود دارد.او این تفاوت را به‌خصوص در نوجوانان و جوانان پر رنگ‌تر می‌بیند. او در برابر این‌ پرسش که چه تفاوتی بین این دو جنس در استفاده از محتوای نت وجود دارد که آنها را به سمت استفاده از فیلترشکن سوق می‌دهد تنها می‌گوید «حاشیه پسرها زیاد است!»

بهداد اما معتقد است استفاده از فیلترشکن به « بک گراند» آدم‌ها بستگی دارد. به گفته او «هرچه میزان سواد کمتر باشد امکان این‌که فرد برای محتوای غیراخلاقی از آن استفاده کند بیشتر می‌شود.» او ادامه می‌دهد که البته پسرها به‌خصوص دانش‌آموزان برای محتوای غیراخلاقی بیشتر از زن‌ها از فیلترشکن استفاده می‌کنند. اما علاوه بر جنسیت، میزان تحصیلات و پایگاه اجتماعی هم مهم است. قشر دانشجو یا پزشک بیشتر برای دسترسی به مقالات علمی یا آگاهی از اخبار از فیلترشکن استفاده می‌کنند اما ممکن است افرادی که تحصیلات کمتری دارند به نوع دیگری از اینترنت و فیلترشکن استفاده کنند.

فیلترشکن‌ها چقدر امن هستند؟

آیا فیلترشکن‌ها امن هستند و کاربران اینترنتی از عملکرد آنان مطلع‌اند یا خیر؟ در این مورد مرجان می‌گوید به (VPN) وی پی ان‌ های داخل ایران هیچ اعتمادی ندارد. خودش از سایفون استفاده می‌کند و قبلاً هم از «فری‌گیت» و «اولتراسرف» و وی پی ان هایی که دوستانش از خارج از ایران برایش می‌فرستند. او می‌گوید: «می‌دانم که فیلترشکن‌ها فیلترینگ را دور می‌زنند و تو را کاربری از یک کشور دیگر جا می‌زنند اما بیشتر از این نمی‌دانم.»

بیشتر بخوانید: نرم افزار عبور از فیلترینگ رادیو زمانه

سارا هم به فیلترشکن‌ها اعتماد خاصی ندارد. به گفته او «بعضی‌ها می‌گویند مطمئن است، اما من دانشی در این زمینه ندارم. به‌هرحال من استفاده می‌کنم تا نیازم را برای دسترسی به اطلاعات برآورده کنم.» نازنین هم می‌گوید فکر می‌کنم استفاده از فیلترشکن امنیت را بالاتر می‌برد تا حالا کسی را ندیدم که از فیلترشکن استفاده کند و دچار مشکل شده باشد.
آرمین اما هیچ اطمینانی به هیچ فیلترشکنی ندارد. چرا که می‌گوید «می‌داند سرورها همه اطلاعات اشخاص را به محض وصل شدن به دست می‌آورند.» اما او برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی و سایت‌هایی که فیلتر هستند از همین فیلترشکن‌ها استفاده می‌کند.
بهداد هم اعتمادی به فیلترشکن‌ها ندارد، اما اگر از آن‌ها استفاده نکند، نمی‌تواند نیازهایش را برآورده کند. او می‌گوید کم و بیش با سیستم پروکسی‌ها آشناست. او خودش از چند فیلترشکن مختلف استفاده می‌کند. مثلاً برای خواندن خبر از سایفون اما برای دانلود کردن نرم‌افزارها از فیلترشکن‌های دیگر چرا که می‌گوید سایفون قطعی‌اش زیاد است.

بیشتر بخوانید: شبکه اینترنت و معضل عبور از فیلترینگ

رضا هم آشنایی‌اش با فیلترشکن‌ها  را متوسط ارزیابی می‌کند و توضیح می‌دهد: «فیلتر شکن‌ها بر دودسته‌اند یکی فیلتر شکن‌های رایگان که اصولاً بر پایه وب‌سایت‌های جهانی هستند و مرکز آنها در ایران نیست و این‌ها در بازه‌های زمانی مشخص در ایران احتمالاً مجدداً فیلتر شده اند یا دسترسی به برخی سایت‌ها را امکان‌پذیر نمی‌کنند. اما نوع دوم که اصطلاحاً به آن‌ها وی پی ان می‌گویند و پولی و نرم‌افزاری هستند. می‌توان آن را بر روی گوشی یا تبلت و یا کامپیوتر خود نصب کنی و برای استفاده از وب‌سایت مختلف استفاده کنی.»

 آموزش سواد رسانه‌ای به‌جای فیلترینگ

از مجموع گفت‌وگوها به نظر می‌رسد کسانی که از فیلترشکن استفاده می‌کنند اعتماد خاصی به فیلترشکن‌ها ندارند اما محدود کردن کاربران در ایران آنان را به سمت استفاده از فیلترشکن‌ها سوق داده است. آنان چاره‌ای جز استفاده از فیلترشکن‌ها ندارند.
آن‌چنان که مرجان می‌گوید «اگر از فیلترشکن استفاده نکنند احساس خفگی و عصبانیت به آدم دست می‌دهد.» به گفته او چاره چیست وقتی مدام صفحه فیلترینگ با زمینه گل و بلبلش خودش را به رخت می‌کشاند و سایت‌هایی را که ارزش خواندن ندارد، پیشنهاد می‌کند. مینا هم می‌گوید وقتی از وی پی ان استفاده می‌کند احساس آرامش و مرتبط بودن با دنیا به او دست می‌دهد.
آن‌ها به «حقِ انتخاب خود» و «آموزش سواد رسانه‌ای به جای فیلترینگ» اشاره می‌کنند. به نظر می‌رسد جوانان و نوجوان بیشتر از مراجعه به سایت‌های سیاسی، برای دیدن فیلم و موسیقی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. البته ممکن است درصدی هم سراغ سایت‌های پورنو بروند. سایت‌هایی که مصاحبه شوندگان با فیلترینگ آنها مخالفتی نداشتند. به اعتقاد بخش قابل توجهی از شرکت‌کنندگان در این گفت‌وگو «نظام حاکم بر ایران آگاهی از دیدگاه‌ها و ارتباط با دنیایی که هنجارهایش شبیه هنجارهای آن نیست را بر نمی‌تابد و با آزادی بیان بنیان‌هایش به چالش کشیده می‌شود.»

در همین زمینه:

شبکه اینترنت و معضل عبور از فیلترینگ

چرا فیلترینگ نرم‌افزارهای پیام‌رسان متوقف شد؟

اختلاف دستگاه قضائی با وزارت ارشاد بر سر فیلترینگ

اینترنت، چالش حقوق بشر و کنترل انسان‌ها

اینترنت ایران در زنجیر

* مطالب مرتبط با امنیت اینترنت، امن‌گذر، را از اینجا بخوانید.