کیوان کریمی، راوی دیوارهای تهران
کیوان کریمی یک سینماگر اجتماعی است. او در مستند «نوشتن بر شهر» با دیوارنگاره‌ها روایتی متفاوت از نهضت سبز به دست می‌دهد. نگاهی به جهان آثار او از دید چند کارشناس.
مریم حنیفی و آزاد عزیزیان
«ديوارها بحرانى‌اند. در شهرها بالا می‌روند و چهره‌ها و نام‌ها و نوشته‌ها را به خود می‌خوانند؛ قدرتمندان و ضعيفان را، شعارها و شعرها و سرودها را. دیوارها را می‌خوانیم و درمی‌یابیم که رؤیای مردمان شهر چیست. حاکم‌شان کیست؟ و آن‌ها که به تغییر وضع موجود می‌اندیشند در واقع به چه می‌اندیشند. و ناراضیان چگونه از خفا به در می‌آیند و در تاریکی چیزی بر دیوار می‌نویسند که رو به آینده دارد و پشت به گذشته. دیوارها ، یادآور انقلاب مشروطه و ۵۷ و شور رهایی و خشم نهفته در زندان‌هاست؛ از قصر تا اوین. در شهر هیچ دیواری نیست که رد ماژیکها و اسپری‌ها بر آن نمانده باشد حتی اگر سفید سفید باشد. ديوارها و نوشته‌ها هيچ‌گاه يكديگر را رها نمى‌كنند، اين عهد ابدي را نوشتن بر شهر گويند.»
این‌ها بخش‌هایی از فیلم «نوشتن بر شهر»، ساخته کیوان کریمی، فیلمساز کرد ایرانی است. او به دلیل ساختن این فیلم که تاکنون هم در ایران به نمایش درنیامده، ۲۳ آذر سال ۱۳۹۲ بازداشت و در مهر ۱۳۹۴ توسط شعبه ۲۸دادگاه انقلاب اسلامی به اتهام «تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی و توهین به مقدسات» محاکمه و به شش سال حبس تعزیری و ۲۲۳ ضربه شلاق محکوم شد.
انجمن ملی کارگردانان، فیلمنامه‌نویسان، بازیگران و عوامل سینما در فرانسه و ایتالیا و انجمن ملی روزنامه‌نگاران و منتقدان سینمایی ایتالیا و همچنین ۶۷۰ فیلمساز و نویسنده از کشورهای مختلف جهان خواهان لغو حکم کیوان کریمی شده‌اند. جشنواره بین‌المللی فیلم سن سباستین و ۴۵ نماینده پارلمان اروپا در هم‌آوایی با ۱۳۷ سینماگر ایرانی نیز از کیوان کریمی حمایت کرده‌اند.
رائول ونه‌گم، نويسنده و فعال جنبش سيتواسيونيستى بعد از تماشاى فيلم «نوشتن بر شهر» شعری برای کیوان کریمی سروده است: «هیچ چیز انسان را از خویش پنهان نمی‌سازد».
سینمای حذفشدگان
جمهوری اسلامی از بهمن ۵۷ تاکنون، همواره رویکرد دوگانه‌ای نسبت به سینما در پیش گرفته است: حمایت بی دریغ از فیلم‌های تبلیغی و سینمای «ذفاع مقدس» از یک سو و مخالفت با سینمای اجتماعی از سوی دیگر.
در دوران اصلاحات نوعی از سینمای جشنواره‌ای با مضامین اجتماعی باب شد، اما همچنان سینمایی که بخواهد به چالش‌های واقعی انسان ایرانی در جامعه بپردازد، مورد سانسور قرار می‌گیرد.
رضا علامه‌زاده، کارگردان، منتقد، نویسنده و استاد دانشگاه می‌گوید:
«ما با نظامی روبه‌رو هستیم که نه کمترین احساس مسئولیتی نسبت به مردم دارد نه نسبت به هنرمندان. اگر می‌توانست قطعاً جلوی فیلمسازی را به طور کلی می‌گرفت.»
به همین جهت می‌توانیم از سینمای «حذفشدگان» به عنوان جریان سومی در سینمای ایران یاد کنیم.
کیوان کریمی تنها کارگردانی نیست که از بدنه سینمای ایران حذف می‌شود. او خود بخشی از سینمای حذفشدگان است.
کریمی در فیلم‌هایش بیش از هرچیزی به «انسان» و «جامعه» می‌پردازد و هنرمندانه، اندیشه را به سینما پیوند می‌دهد. او دارای نگاه نقادانه‌ای است متأثر از جنبش «سیتواسیونیست»ها.
بهروز صفدری، مترجم آثار سیتواسیونیستی به فارسی، ترجمه جستاری درباره سینمای «گی دوبور» را به کیوان کریمی تقدیم کرده است. او می‌گوید:
«در مقدمه‌ای بر ترجمه "جامعه‌ی نمایش" نوشته بودم که هدف، فراگذشتن از دوپارگی و تعارضِ موجود میان لحظاتِ هنری و لحظاتِ عادی زندگی روزمره است. بنابراین آن‌چه بنابه تعریفِ سنتیِ کلمه فعالیت‌های هنری نامیده می‌شود فقط در صورتی ارزشمند است که به آفرینش موقعیت‌هایی کمک کند که در آن‌ها میانِ زندگیِ روزمره و هنر فاصله و جدایی نباشد. هر اثرِ هنریِ راستین نه فقط احساسِ گیرافتادن در بن‌بست یا راضی‌شدن به رضای روزگار به مخاطبِ خود نمی‌دهد، بلکه به نحوی آگاهی و میل و اشتهای به تغییر را هم در او برمی‌انگیزد. به باور من انگیزه و آفرینشِ سینماییِ کیوان کریمی از چنین کیفیتی برخوردار است.»
منتقدان و سینمای کیوان کریمی
کریمی کار خود در عرصه فیلمسازی را در سال ۱۳۸۲ با فیلمی به نام «کارگران غیر بومی تهران» آغاز کرد. او تاکنون ۱۳ فیلم کوتاه و بلند ساخته و در ۲۱ جشنواره سینمایی جهان شرکت کرده جوایزی را به دست آورده است.
از دیگر آثار این فیلمساز می‌توان به «کانکس ضد زلزله» (۱۳۸۴)، «مرد و دبه» (۱۳۸۷)، «مرز شکسته» (۱۳۹۰)، «ماجراهای زن و شوهر» (۱۳۹۱)، «حرکت» (۱۳۹۱) و «نوشتن بر شهر» (۱۳۹۳) اشاره کرد.
جونا نازارو، نماینده عمومی جشنواره بین‌المللی منتقدان فیلم هفته ونیز، کیوان کریمی را فیلمسازی «چالشگر» و «خلاق» می‌نامد که موضوع کار او کلنجار رفتن با فرم و وضعیت جامعه است. می‌گوید:
«فیلم‌های کیوان شایستگی و لیاقت این را دارند که شناخته شوند و مورد استقبال قرار بگیرند. به دلیل شخصیت منحصر بفرد و شفافیت ذهنی‌ای که خالق آن‌ها دارد.»
رضا علامه‌زاده نیز درباره نگرش تصویری کیوان کریمی به عنوان یک سینماگر می‌گوید:
«او جوانی است که بعد از انقلاب به دنیا آمده و در محیط ایران اسلامی پرورش یافته. در چنین شرایطی است که نگاه مسئولانه‌اش نسبت به انسان قابل تقدیر است. من قبل از اینکه فیلم‌های کیوان را ببینم می‌دانستم که چه نگاهی دارد که مجازات می‌شود. اما آن‌چه که برایم من جالب بود نگرش تصویری قوی این فیلمساز بود.»
در سینمای مستند فیلمساز صحنه آرایی نمی‌کند و لاجرم نمی‌تواند از نظر تصویری بیان بیش از حد هنرمندانه‌ای داشته باشد. با این حال اما علامه‌زاده معتقد است که در آثار کریمی، فیلمساز به شکل شگفت‌انگیزی بر تصویر، دوربین، کادراژ و به ویژه نور تسلط دارد.
کیوان کریمی همه این امکانات را به کار می‌گیرد که صدای انسان‌هایی را بازتاب دهد که در سینمای امروز ایران صدایشان را نمی‌شنویم.
کاوه عباسیان، دانشجوی دکترای رشته فیلم و تلویزیون در دانشگاه روهمپتون لندن:
«کریمی خودش نماد تمام فیلم‌سازان مستقلی است که در تمام این سال‌ها مجبور به خاموشی شدند، ولی او ثابت کرد که می‌شود و باید خارج از مجراهای حکومتی، فیلم ساخت و حرف از ناگفته‌ها زد.»
حبس و شلاق برای «نوشتن بر شهر»
مستند «نوشتن بر شهر» نخستین بار در جشنواره «پونتو د ویستا»ی اسپانیا به نمایش درآمد.
اسکار آلگریا، رییس این جشنواره سینمایی به رادیو زمانه می‌گوید:
«نمایش بسیار گرمی بود. محل اصلی اکران پر از جمعیت بود و مردم منتظر دیدن فیلم بودند. هنگام تماشای آن به معنای واقعی انتظار ما برآورده شد. درست همان چیزی بود که می‌خواستیم باشد. ما فیلمی را نمی‌خواهیم که وجدان مخاطب را به خواب ببرد، فیلمی را می‌پسندیم. "نوشتن بر شهر" چنین فیلمی بود: فیلمی که سؤال‌های بدون جوابی را با تماشاگر در میان می‌گذارد.»
«نوشتن بر شهر» آخرین ساخته کیوان کریمی به تاریخچه گرافیتی‌های شهر تهران از دوره انقلاب تا پس از جنبش سبز می‌پردازد. این فیلم جایزه ویژه هیئت داوران «پونتو د ویستا»ی اسپانیا را از آن خود کرد.
به گفته آلگریا این فیلم مقاله‌ای تألیفی-تاریخی در مورد گرافیتی است، فیلمی که از طریق واژگانی که بر دیوار پدید می‌آیند سعی در بازگویی تاریخ ایران دارد.
اسکار آلگریا می‌گوید:
«"نوشتن بر شهر" با مستندی «علیه» هر چیزی تفاوت دارد. فیلمساز می‌خواهد حقیقتی را با ما در میان بگذارد.»
شعر: جنایتی علیه دولت
پس از اعلام حکم ۶ سال زندان و ۲۲۳ ضربه شلاق برای کیوان کریمی، بسیاری از شخصیت‌های برجسته بین المللی از میان سینماگران، نویسندگان، اعضای پارلمان اتحادیه اروپا و فعالان حقوق بشر به حکم دادگاه انقلاب اعتراض کردند.
استلیوس کولُگلو، فیلمساز و نماینده پارلمان اتحادیه اروپا از سیرزا، حزب چپ‌گرای یونان به رادیو زمانه می‌گوید:
«اکنون ما در قرن ۲۱ به‌سر می‌بریم یا در قرون وسطی؟! کاری که شاه با شما کرد را با مردم نکنید!»
اولین واکنش گروهی، بیانیه‌ی جمعی از فیلسوفان، جامعه‌شناسان، نویسندگان و فعالان حقوق‌بشری، تحت عنوان «شعر، جنایتی علیه دولت» بود. در بخش‌هایی از این بیانیه آمده است: «در اضطرارِ مصون نگاه داشتن کیوان از بربریتِ چنین حکمی باید روی بسیج افکار عمومی‌ای حساب کرد که نمایندگانِ چپ و راستِ یک دموکراسی فاسد بدون دردسر چندانی ردای آن را به تن خواهند کرد، دموکراسی فاسدی که همواره آماده است تا از اومانیسم و انسان‌دوستی همچون صابونی برای زدودنِ اندکی از چرک و کثافت خود استفاده کند. بعید نیست که حکومت ایران نیز ملتفت شود که بهتر است آسایشِ وجدانِ کاذبِ معامله‌گران بین‌المللی را برهم نزند، معامله‌گرانی که به دنبال بهانه‌اند تا قیمت‌ها را بالا ببرند و به انجام معاملات سودآور با حکومتی مدعی اعتدال، چشم دوخته‌اند.»
همچنین سازمان عفو بین‌الملل با نگارش نامه‌ای و با اعتراض به احکام صادره برای کیوان کریمی، خطاب به مقامات ایران، خواهان جلوگیری از اجرای حکم سنگین شش سال زندان برای او شد. این نامه تاکنون موفق به جمع‌آوری نزدیک به ۳۰ هزار امضا شده است.
رضا علامه‌زاده درباره حکم شلاق کیوان کریمی می‌گوید:
«به نظر من حکم شلاق برای یک هنرمند یکی از کثیف‌ترین احکامی است که در جهان امروز می‌شود به کسی روا داشت. عمل شلاق زدن به همان کثیفی قتل است.»
در همین خصوص جشنواره پونتو د ویستا با همکاری بنیاد «ناوارو» و خانواده «ژان ویگو» فیلمساز فقید اسپانیایی، کمپینی را در حمایت از کیوان کریمی به راه انداختند و از ۲۲۳ کارگردان معروف جهان دعوت کردند تا با ضبط یک کلمه توسط دوربین و ارسال آن به جشنواره، در ساخت فیلم کوتاهی به نام «کلمه، شلاق» در اعتراض به حکم ۲۲۳ ضربه شلاق برای این فیلمساز مشارکت کنند.
با وجود واکنش‌های گسترده خارجی به حکم کیوان کریمی، اما در داخل ایران تنها ۱۳۷ کارگردان مستند در نامه‌ای به رییس قوه قضائیه به حکم کریمی اعتراض کردند. صفدری در این باره می‌گوید:
«"سکوتِ رسانه‌های فارسی در مقابل سینمای کیوان کریمی" برای من طنینی دارد از همان سکوتی که کارها و نوشته‌های خودم را نیز در زمینه‌ی معرفیِ نقدِ رادیکال احاطه کرده است. من آن را "همهمه‌ی سکوتِ روشنفکران" نامیده‌ام در مقابل "زمزمه‌ی دیالکتیکِ تنهایی".»
پیش پرده فیلم «نوشتن بر شهر»، ساخته کیوان کریمی
«ماجراهای زن و شوهر کارگر» بر اساس داستانی از ایتالو کالوینو (جایزه بهترین فیلم جشنواره سوررئالید) و مستند «مرز شکسته» درباره مصائب کولبران در مرزهای کردستان از دیگر آثار کیوان کریمی است که در در جشنواره‌های معتبر سینمایی مورد توجه قرار گرفته. «مرز شکسته» در ۶۵ جشنواره بین‌المللی نمایش داده شد و تاکنون ۹ جایزه، از جمله جایزه بهترین فیلم مستند جشنواره بیروت را به دست آورده است.
نظرها
نظری وجود ندارد.