میراث فرهنگی دیاربکر، غنیمت جنگی ارتش ترکیه
بناهای تاریخی «سور» در دیاربکر آسیب دیده و تخریب شده. دولت ترکیه میراث فرهنگی این شهر را مانند یک غنیمت جنگی تصور کرده و حالا می‌خواهد تاریخ این شهر کردنشین را تحریف کند.
سونیا گالر/ ترجمه عسگر آهنین
در اثر عملیات نظامی ارتش ترکیه، میراث فرهنگی و بناهای تاریخی «سور» در دیاربکر آسیب دیده و در برخی موارد تخریب شده است. دولت ترکیه این بناهای تاریخی را در تملک خود درآورده. زدودن حافظه تاریخی مردم و بازسازی شهر بر اساس تحریف تاریخ در دستور کار قرار گرفته.
این روز‌ها با گشت و گذار در «قاضی جاده سی» (خیابان قاضی) محله «سور» (محله قدیمی دیاربکر) آدمی از جنب و جوش و سرزندگی این خیابان مبهوت می‌شود. اما این ظاهر قضیه است. فروشنده‌ای گله می‌کند: «بیشتر این اشخاص می‌آیند تا آسیب‌ها را ببینند». در واقع هم بسیاری از مردم را آمیزه‌ای از ترس و دلتنگی به سمت سور می‌کشد. رهگذری می‌گوید: «تازه الان توانستم به خودم جرأت بدهم خیابان‌های دوره کودکی‌ام را ببینم. بدون محله قدیمی شهر، دیاربکر مکانی بی‌روح است.»
پس از شکست یک آتش‌بس دو ساله، ارتش ترکیه در یک عملیات نظامی ۱۰۴ روزه در این شهر کردنشین به مقابله با سازمان جوانان حزب کارگران کردستان (پ ک ک) رفت. در این درگیریها از سلاح‌های سنگین در مناطق مسکونی شهر استفاده شده و ماه‌ها در شهر وضعیت فوق‌العاده و منع رفت و آمد اعلام شده بود. ۲۴ هزار نفر از ساکنان شهر هم مجبور به فرار از سور شدند.
حتی پس از پایان درگیریها، پلیس‌های مسلح به سلاح سنگین جزو تصاویر روزانه‌ای‌ست که در این شهر مشاهده می‌شود. بلوک‌های بتونی شکاف‌های دیوار تاریخی شهر را که در میراث حهانی یونسکو به ثبت رسیده است را مسدود کرده‌اند. ایستگاه‌های بازرسی پرشمار پلیس نیز وضع پرتنشی ایجاد کرده. اینکه همه این‌ها تنها یک مزاحمت گذرا نبوده، بلکه به عنوان ارعاب همیشگی و نمایش برتری نظامی در نظر گرفته شده، را برنامه ایجاد دوازده مقر پلیس و چهار برج مراقبت در بخش قدیم شهر فاش می‌کند.
کوچه‌ای که طاهر الچی، وکیل مدافع حقوق بشر، در ماه نوامبر ۲۰۱۵ در آن به قتل رسید و تنها چند دقیقه پیش از قتل نسبت به ویرانی فرهنگی در محله قدیمی شهر هشدار داده بود، با پرده‌ای سپید مسدود شده است. اگر باد مساعد بوزد، می‌توان بر سرزمین ویران آن سوی پرده نظری انداخت. در حاشیه منطقه جنگی سابق که همچنان در محاصره است و چیزی از جنگ نگذشته ستون‌های بولدوزرهای تخریب در آن به راه افتادند، خانواده‌ها هنوز هم در انتظار امکان دسترسی به خانه‌هایشان یا ویرانه‌هایی که از آن‌ها باقی مانده، به سر می‌برند.
ویرانگری‌های سنگین
بر پایه ارزیابی‌ها حدود ۸۰ در صد ساختمان‌های این منطقه به شدت آسیب دیده‌اند، در میان آن‌ها ساختمان‌هایی که به عنوان یادمان‌های تاریخی تحت حفاظت بودند، از جمله مسجد کورشونلو و یا کلیسای ارمنی- پروتستانی.
گفته می‌شود که ارتش برای آنکه بتواند با وسائل نقلیه سنگین پیشروی کند بسیاری از کوچه‌ها را ویران کرده است. حال این نگرانی وجود دارد که در اثر جمع کردن عجولانه آوار‌ها، پی بناهای تاریخی نیز آسیب ببیند. تصویرهای هوایی نشان می‌دهند که در بلوک‌های مسکونی پر جمعیت سابق سطوحی از زمین‌های خالی دیده می‌شود.
«سور» تا همین چند ماه پیش یک جهان کوچک زنده با کوچه‌های هزارتو بود. زنان همسایه با هم گرم گفت‌وگو بودند و بازار شهر هم پرآمد و شد بود. شهری پر از یادمان‌های شخصی و جمعی، که در آن کلیساهای ارمنی، کلدانی و بیزانسی، مساجد عثمانی و کاروانسرا‌ها به مثابه گواهان یک جامعه چند فرهنگی بر پا بودند.
هنگامی که در سال‌های ۱۹۹۰ هزاران تن از کردها بر اثر جنگ میان پ ک ک و ارتش ترکیه از روستا‌ها به شهر گریختند، ارمنیان، آسوری‌ها و ایزیدی‌ها مدت‌ها بود که دیگر سور را ترک کرده بودند. خانه‌های فقیرانه آن‌ها که یک‌شبه برپا شده بودند، زیبایی آن خانه‌های قدیمیشان را نداشتند و نوآمدگان بخشی از ساختارهای قدیمی خانه‌هایی را که به اشغال در آورده بودند را خراب کردند. اما به لطف ساکنانش، بخش قدیم شهر از منظر اجتماعی هنوز هم هیجان‌آور و جذاب بود.
از رویدادهای شگفتی‌انگیز سال‌های اخیر بازسازی محتاطانه بناهای تاریخی توسط شهرداری تحت تسلط حزب کردگرای دمکراتیک خلق‌ها و نیز ابتکارات مردم بود. اوج این روند گشایش کلیسای ارمنی سورپ گیراگوس بود، که سال‌ها متروک شده و در سال ۲۰۱۱ با کمک مالی داوطلبانه مردم تعمیر شد و اکنون بازهم قابل استفاده و دسترسی است.
گشایش خانه «دنگ بژ» که در آن حماسه‌خوان‌های کرد هنر نقالی خود را نشان می‌دهند، و آتلیه‌های بسیار و کافه‌های کوچک با خوراکی‌های ارامنه و موزیک کردی جلوه‌هایی از شکوفایی میراث فرهنگی شهر «سور» بود. در همان سال ۲۰۱۱ نیز مقامات ترک گام‌هایی برداشته بودند برای جلوگیری از رشد بی‌برنامه شهر سور و خانه‌سازی‌هایی که از سال ۲۰۰۲ به طور سازمان‌یافته شهرهای ترکیه را به آبادی‌های بی‌سیمایی از خانه‌های بلند تغییر شکل داده است.
دولتی کردن یک شهر قدیمی
اقدام برای دولتی کردن بخش قدیمی شهر در سال ۲۰۱۳ بر اثر مقاومت محلی شکست‌خورد و در پی آن بخش‌هایی از محله قدیمی شهر به راحتی «منطقه در خطر» اعلام شد. این اقدام اکنون دست‌اندازی دولت بر میراث فرهنگی این شهر را آسان می‌سازد.
پس از اعلام آتش بس، شهرداری و نیز نهادهای مدنی مختلف فراخوان دادند که با اقدامی مشترک میراث فرهنگی شهر و بناهای تاریخی آن حفظ شوند. اما این فراخوان ناشنیده ماند و دولت ترکیه در روز ۲۱ مارس که مصادف بود با جشن نوروز کردها، لایحه‌ای تصویب کرد که به موجب آن میراث فرهنگی سور در تملک دولت درمی‌آمد: ۶۶۰۰ قطعه از مجموع ۷۳۰۰ قطعه شهر باید طبق این مصوبه در آینده در دست دولت باشد. همزمان باید نوسازی سریع بناهای تاریخی شهر آغاز شود.
بسیاری این مصوبه را نشانه‌ای از سیاست نظامی تهاجمی آنکارا در دیاربکر و دیگر شهرهای جنوب شرقی می‌دانند: تغییر پر فشار ترکیب جمعیتی و ساختاری این مناطق به شدت سیاسی و تحت نفوذ کردها و تبدیل آن‌ها به مناطق سودآور و مهم‌تر از آن قابل کنترل کردن بهتر آن‌ها. کانون وکلای دیاربکر علیه این مصوبه به دادگاه شکایت کرده است. دلیل: نقض فاحش حق مالکیت.
شرفخان آیدین، یکی از اعضای انجمن معماران دیاربکر معتقد است: «مسأله، تصمیم یک‌جانبه‌ای‌ست که در بالا گرفته شده. بزرگ‌ترین نگرانی ما آن است که برنامه‌های اجتماعی و ساختمانی در سور نه برای زنده کردن دوباره شهر بلکه بیشتر برای برپا کردن ساختارهای امنیت نظامی طراحی شده باشد.»
انجمن معماران دیار بکر نیز مانند شهرداری و نیز نهادهای مدنی، هیچیک جزو کمیسیون بازساری شهر نیستند.
با تخریب بخش‌های بزرگی از شهر، فرار موقت ساکنان به کوچ دائم تبدیل می‌شود: به این ترتیب بسیاری از خانواده‌های سور برای دومین بار در زندگیشان رانده می‌شوند.
ادنان چلیک، جامعه‌شناس از این هم فرا‌تر می‌رود و می‌گوید: «سیاست شهربندان (محاصره) مبتنی بر ویران‌سازی و جمعیت‌زدایی دولت تنها مرگ، راندن و از دست دادن دارایی را در برنمی‌گیرد. بلکه همزمان سور، به مثابه محل یادمان‌ها، با حامل‌های پر شماری از میراث‌های هزاران ساله نیز به طور گسترده‌ای ویران می‌شود. این محروم کردن از میراث به مثابه کشتن حافظه، در کنار جمعیت‌زدایی، هدف واقعی این عملیات است.»
«دولتی کردن بخشی از جنگ است»
سدات، از کافه «سولوک لو خان»، مختصر و مفید می‌گوید: «ما غنیمت جنگی هستیم. دولتی کردن بخشی از جنگ است.»
کافه سولوک لو خان، در مرکز شهر قدیمی، طی سال‌های اخیر به صحنه‌ای برای نوازندگان، ادیبان و روشنفکران تبدیل شده بود. امروز در اینجا مغازه‌داران خشمگینی جمع شده‌اند که کسب و کارشان بر اثر رویداهای اخیر به شدت به خطر افتاده.
در میان این جمع، روُژ، ادارهکننده کافه کلیسای سورپ گیراگوس ارمنی، هم حضور دارد. او هنوز امیدوار است که کلیسا به عنوان ملک یک بنیاد در امان باشد، اما چه کسی می‌تواند، در این فضای رو به گسترش بی‌قانونی در ترکیه چنین اطمینانی داشته باشد؟
در این میان دولت یک فیلم تبلیغاتی هم درباره بازسازی سور پخش کرده: دست‌ساختی فاقد تاریخ، که در آن شهروندانی مجازی میان بناهای پرشکوه عثمانی و سلجوقی از میان یک شهر قدیمی پر زرق و برق قدم می‌زنند. نورجان بایسال، روزنامه‌نگار، درباره این فیلم تبلیغی نوشته است: «همه چیز با صدای مؤذن همراه می‌شود، بناهایی همگون می‌بینیم و البته بر فراز دیوار شهر پرچم غول‌آسای ترکیه نیز در اهتزاز است. این فیلم بد ساخت از هر نظر از روح ۷۰۰۰ ساله سور دور است.»
در تاریخ ترکیه این نخستین بار نیست که در پی ویران‌سازی، مردم را به اجبار از شهرشان می‌رانند و به مناطق دیگر کوچ می‌دهند. با توجه به رخدادهای دیاربکر و جیزره، همچنین با توجه به عملیات نظامی در نصیبین، شرناق و یوکسکوا که هنوز هم ادامه دارد، این نگرانی وجود دارد که این آخرین بار هم نخواهد بود.
نظرها
بهنام
مرگ بر دیکتاتور ملعون، اردوغان اسلام گرا که فقط به خاطر دور کردن اذهان مردم ترکیه از مسئله فساد اقتصادی خود و خانواده و وزرای اسلام گرایش ، بر علیه کردها دست به کودتا زد و هزاران بیگناه را به خاک و خون کشید .
محمد
همیشه مطالب یکطرفه منتشر می کنید . نویسنده هیچ نمی پرسد که بیش از دوهزار بمب دست ساز دهها تن مواد منفجره و سلاح و پانصد مرد مسلح چرا در این منطقۀ تاریخی سنگربندی کرده اند..که ارتش مجبور به مقابله شود ذره یی انصاف هم خوب است
یاشار
پس اون تروریست ها چرا از مناطق تاریخی خارج نمیشوند لطفا مطالب را یکطرفه ننویسید
تبریزی
آیا شهر را دو دستی تحویل جوانان پ ک ک بدهد؟ مشکل شما اردوغان نیست شما تحمل ترکها را ندارید چه در داخل و چه در خارج.