رحیم مسلمانیان قبادیانی، حافظه ادبیات‌ تاجیک

یکشنبه ۳ ژوئیه، جامعه تاجیکستان مردی را به خاک سپرد که از اولین معرفی کنندگان ادبیات تاجیک به مردم ایران بود. پروفسور رحیم مسلمانیان قبادیانی که سال‌ها در ایران می‌زیست و پلی میان ادبیات تاجیکستان و ایران بود در هشتاد‌سالگی درگذشت. رحیم مسلمانیان که در اواخر عمر به بیماری فراموشی دچار شده بود در سال‌های اخیر به تاجیکستان بازگشته بود.

رحیم مسلمانیان در سال‌های جنگ داخلی تاجیکستان مجبور به ترک وطن شد و ایران را برای اقامت پذیرفت. او در طول ۱۵ سال اقامت و فعالیت خود در ایران در دایره المعارف اسلامی نوشتن چندین مدخل را بر عهده داشت و در کنار آن مقاله‌های علمی و ادبی بسیاری در رسانه‌های داخلی ایران به چاپ رساند.

شهاب فرخیار، روزنامه‌نگار ایرانی مقیم دوشنبه و از دوستان دیرینه رحیم مسلمانیان، در گفت‌وگو با رادیو زمانه گفت رحیم مسلمانیان در طول فعالیتش در ایران از قدردانی و توجه ویژه برخوردار بود و در معرفی دانشنامه‌ای آسیای میانه یکی از پیشگامان بود. آقای فرخیار می‌گوید رحیم مسلمانیان در جوانی یکی از دانشجویانی بود که در برابر مقاله تندی که ضد هویت تاجیکی در مسکو چاپ شده بود اعتراض کردند و در رسمیت دادن به زبان پارسی-تاجیکی در تاجیکستان سهم ارزشمندی داشتند.

به گفته آقای فرخیار، با اینکه رحیم مسلمانیان گرایش زیادی به فعالیت‌های سیاسی نداشت اما از آنجا که فعالیت در حوزه‌های زبان و ادبیات در دوران شوروی یک پدیده سیاسی محسوب می‌شد، او نیز به طور ناخواسته وارد سیاست شد.

زمانی که رحیم مسلمانیان در تهران بود، تلاش‌های زیادی کرد که در یکی از دانشگاه‌های تهران کرسی ویژه «پارسی فرارود» راه اندازی شود اما موفق نشد. با وجود این از نظر شهاب فرخیار، رحیم مسلمانیان توانسته از فرصت اقامت در ایران درست و به خوبی استفاده کند و همزمان با اینکه در محفل‌های ادبی و علمی ایران شرکت داشته، به محل‌های دوردست و شهرهای مختلف ایران سفر کند و با گویش محل‌های گوناگون ایران اشنا بشود.

گفت‌وگو با شهاب فرخیار:

پروفسور مسلمانیان از سرشناس‌ترین ادبیات‌شناسان تاجیک بود که به گفته ادش ایستد، نویسنده تاجیک مقیم سمرقند و از دوستان او، با این که در ایران قدردانی می‌شد اما در وطن از آن محروم بود. به گفته ادش ایستد، رحیم مسلمانیان به خاطر فعالیت‌های اپوزیسیونی خود مجبور به ترک تاجیکستان شد و به ایران پناه برد. او باعث آشنایی صدها روشنفکر تاجیک با زندگی ایرانیان و ادبیات معاصر ایران شد. برخی از این آشنایی در رفت و آمدهای روشنفکران تاجیک به ایران صورت می گرفت چنانکه ادش ایستد آخرین بار رحیم مسلمانیان را در تهران دیده است.

ادش ایستد کتاب درسی «نظریه ادبیات‌شناسی» رحیم مسلمانیان را از مهم‌ترین کارهای علمی او می‌داند. کتاب «نظریه ادبیات‌شناسی» رحیم مسلمانیان بیش از سه دهه است که بدون ویرایش و بازنویسی در دانشکده های ادبیات‌ پارسی‌ آسیای مرکزی تدریس می‌شود. نوشته‌های او در سبک‌شناسی نثر تاجیکی هم یکی از پرمراجعه‌ترین کتاب‌های درسی است. مجموعه خاطرات رحیم مسلمانیان با عنوان «رساله همدرسان و استادان» در ایران با خط فارسی چاپ شده است.

گفت‌وگو با ادش ایستد:

از سال ۲۰۰۵ به این سو رحیم مسلمانیان نشانه‌های بیماری فراموشی را از خود بروز می‌داد و تا سال ۲۰۰۸ زمانی که فرزندانش تصمیم گرفتند او را به تاجیکستان برگردانند این بیماری دیگر به اوج خود رسیده بود. سال‌های آخر عمر رحیم مسلمانیان همه حافظه خود را از دست داده بود و از فعالیت‌های خود نه چیزی به یاد داشت و نه چهره‌های آشنا را می‌شناخت.

در طول این بیماری فرزندان او مجموعه خاطرات او را به چاپ رساندند و تمام کتاب‌های کتاب‌خانه شخصی او را به کتاب‌خانه ملی تاجیکستان بخشیدند. شهاب فرخیار معتقد است که این کاری است که «استاد مسلمانیان روحا با آن موافق بودند».

از رحیم مسلمانیان بیش از ۳۰ اثر علمی و بیش از ۱۰۰ مقاله در زمینه ادبیان‌شناسی تاجیک به میراث ماند.