سه گانه سید قطب، شریعتی، داعش در برابر چالش «زن»

اینترنشنال پالسی دایجست - "من از آتاتورک می گویم که فعالیت خود را به عنوان یک سیاستمدار در سال ۱۹۲۳ میلادی با مجموعه سخنرانی هایی درباره مطالبه حقوق سیاسی برای زنان آغاز کرد. اکنون دشوار است تصور کنیم که او در قامت فردی بیش از یک پاشای عثمانی و یک ژنرال نظامی به عنوان یک فعال سیاسی پلتفرمی فمینیستی را ارائه کرد. اما این دقیقا همان کاری است که او کرد. او با وضوح و صراحت معمول خود گفت:"ضروری‌ترین کار امروز ما آن است که خود را با جهان مدرن سازگار کنیم. ما با جهان مدرن سازگار نخواهیم شد اگر تنها نیمی از جمعیت مان مدرن شود". البته که در اینجا "ما" به ترکیه ارجاع دارد. به طور ساده و شفاف من فکر می کنم این جمله به شدت صادقانه و صحیح است. این موضوع درباره وضعیت امروز جهان عرب نیز صدق می کند و به همین خاطر است که در عراق امروز زنان بهتر از بسیاری از نقاط دیگر نقش بیش تری در جامعه سیاسی آن کشور ایفا می کنند".

این بخشی از گفته‌های پروفسور برنارد لوئیس پژوهشگر روابط اسلام و غرب درباره وضعیت زنان در خاورمیانه بود که او در سال ۲۰۰۶ میلادی در فوروم پیو مطرح کرده بود. امروز اما می بینیم که نگاه او نسبت به ابعاد و میزان نقش و جایگاه زنان در خاورمیانه بیش از اندازه خوش بینانه بوده است.

در ترکیه امروز که روزگاری لوئیس از آتاتورک و تلاش‌هایش درباره مدرنیزاسیون تمجید به عمل می اورد شاهد آن هستیم که اردوغان رییس جمهوری آن کشور درباره تعداد فرزندان و زایمان زنان تا نفی برابری زن و مرد اظهارنظر می کند و به طور آشکارا حریم خصوصی و شخصی شهروندان را نقض می کند. در عراقی که از دید لوئیس در سال‌های گذشته وضعیت زنان رو به بهبود بود اکنون با پدیده داعش مواجه هستیم که زن ستیزانه‌ترین قوانین را به اجرا گذاشته است.

در ژانویه سال ۲۰۱۵ میلادی حامیان داعش در فضای مجازی مانیفستی را تحت عنوان "زنان در دولت اسلامی" منتشر کردند که در آن خلاصه‌ای از دید و رویکرد آن گروه نسبت به زنان بیان شده بود. هدف اصلی داعش در این مانفیست پاسخ به تمدن غرب بیان شده بود. نویسندگان این جزوه عربی اشاره می کنند که زنان باید با پیروی از ایدئولوژی آن گروه از غربزدگی رها شوند. داعش اشاره می کند که زنان باید در اکثر مواقع با سکون و عدم تحرک زیاد زندگی کنند چرا که از دید داعش تحرک خصلتی مردانه است. داعش در این مانیفست با عصبانیت به فمینیسم می تازد و از آن تحت عنوان برنامه‌ای غربی برای زنان یاد می کند. داعش در مانیفست اشاره می کند که از بین رفتن خطوط میان "نقش متفاوت هر جنسیت" باعث شده تا مردم فراموش کنند که چگونه باید خدا را پرستش کرد. داعش در این مانیفست اشاره می کند که نقش اصلی زنان خانه داری و نگهداری از فرزندان است و بهتر است که زنان از جامعه دور نگهداشته شوند و آنان تنها در سه مورد حق خروج از خانه را خواهند داشت: ۱-برای مطالعه الهیات و دروس مذهبی ۲- با هدف رفتن نزد پزشک یا معلم زن ۳۰ شرکت در جهاد با فتوای دولت اسلامی در شرایط خاص.

اما آیا این دیدگاه داعش رویکردی تازه است؟ نگاهی به نظرات متفکرین اسلامی معاصر نشان می دهد که پیش از داعش این نظرات را آنان فرموله کرده بودند. برای مثال، سید قطب از تئوریسین‌های اخوان امسلمین مصر و گروه‌های جهادی همانند داعش ضمن "جاهلی" خواندن جوامع غربی در نکوهش وضعیت خانواده و زنان در کشورهای غربی در کتاب "معالیم فی الطریق" (میلستنس) می نویسد:"اگر نقش زن صرفا به جذابیت ها، سکسی بودن و لاس زدن محدود شود، اگر زن از مسئولیت اصلی خود یعنی بدنیا آوردن فرزند رها شود، اگر او خود و یا تحت قشار خواست اجتماع ترجیح دهد که مهماندار هواپیما، کارمند یک هتل، یک کشتی و یا شرکت شود در نتیجه بیش از آن که در راستای تربیت و پرورش بشریت کار کرده باشد از قابلیت‌های خود برای تولید مادی استفاده کرده است چرا در آن صورت تولید مادی برایش مهم تر قلمداد شده است. در نتیجه آن ویژگی‌های با ارزش تر و محترم تر رشد شخصیت انسان در نظر گرفته نمی شود این وضعیت همانند تمدنی عقب مانده از نقط نظر انسانی است یا همان چیزی که در اصطلاح اسلامی از آن تحت عنوان "تمدن جاهلی" یاد می شود".

قطب در کتاب خود تحت عنوان "امریکایی که من دیدم" ضمن تقبیح موسیقی جاز و سبک پوشش غربی با وسواس و دقت نظری بی‌مانند تصویری از بدن و سکسوالیته را ارائه می دهد. او می گوید که زن امریکایی به طور طبیعی اغواگر است. از دید او زن امریکایی در نظام جنسیتی برپایه‌ای بیولوژیکی کارکرد و ویژگی‌اش این گونه است:"دختر امریکایی به خوبی از اغواکنندگی بدنش آگاه است. او می داند که در صورتش، در چشم و لب‌های تشنه‌اش چه چیز نهفته است. او می داند که در سینه‌های گرد و ران‌های خوش نقش‌اش چه چیزی نهفته است. او همه این‌ها را می داند اما اندامش را پنهان نمی کند". سید قطب حتی رقص در کلیسا را نیز یک عمل "جنسی حیوانی امریکایی" قلمداد می کند :"آنان با آهنگ پخش شده از گرامافون می رقصند و با پا به زمین می کوبند با پاهای جذاب و دست‌های‌شان را دور کمر بکدیگر قرار می دهند و سینه به سینه با بوسیدن یکدیگر می رقصند آن جو جوی سراسر شهوت و میل بود".

اما این تنها قطب به عنوان یک متفکر اسلامگرای سنی نبود که شدیدا علیه غرب و ازادی زنان سخن گفت. علی شریعتی تئوریسین "اسلام انقلابی" که اصالتا ایرانی و شیعه بود و تاثیر زیادی بر ایدئولوژی اسلامگرایان در جریان انقلاب ۱۹۷۹ میلادی گذاشت نیز به شدت منتقد غرب و رویکرد غربی نسبت به زنان بود. شریعتی در سخنرانی‌ای تحت عنوان "انتظار عصر حاضر از زن مسلمان" علیه بورژوازی و میراث مدرنیسم می گوید:"طبقه بورژوازی طبقه پستی است برخلاف فئودالیته. نظام فودالیته یک نظام ضد انسانی است اما حداقل ارزش‌ها و اخلاق نجیب زادگی در آن حفظ شده بود اما بورژوازی ارزش‌های انسانی را نادیده می گیرد و تنها پول را ارزش می داند". او در همان سخنرانی علیه فروید می گوید:"فروید علیه ارزش‌ها و اخلاق انسانی اقدام کرد او آدمی را در حد حیوان جنسی و حیوان اقتصادی پایین آورد. بورژوازی همه چیز را مسخ کرد و خودش مذهب تازه‌ای ساخت که پیغمبر آن فروید بود و مذهبش جنسیت و معبدش فرویدیسم و نخستین قربانی‌اش ارزش‌های انسانی زن بود. مکتب فرویدیسم از طریق سکس جوانان را تخدیر می کند. فرویدیسم باعث صدور کالایی جنسی از غرب به شرق شد تا ازادی انسانی در شرق بمیرد".

شريعتي مي گويد جامعه سنتي گذشته، جامعه اي معنوي – اخلاقي- مذهبي بود. زن در آن جوامع، اسير محبوب و از نظر الهام و احساس و خصوصيات روحي، داراي مقامي بسيار بزرگ و متعالي بود، اما در دوران مدرن، زن به "اسير آزاد" تبديل شد که براي " نابود کردن ارزشهاي متعالي و اخلاقي" و پوچ و مصرفي کردن جوامع از آن استفاده مي شود. او می افزاید:" همه ي زنان قابل خريدن هستند، فقط قيمت آنها متفاوت است. بانوي اول آمريکا را هم مي توان با مبلغي خريد، فرقش با آنها که سر چهار راه مي ايستند در نرخ او است".

به گفته ي شريعتي غرب به شرق حمله کرد و همه چيز شرقی‌ها را نابود ساخت. او می نویسد:" "آزاديهاي ساخت سرمايه داري غرب" فقط آزادي هاي جنسي است. "نظام پليد سرمايه داري غرب" به زنان شرقي آزادي جنسي داده تا ملت هاي آنها را استعمار کند. زن متجدد پوچ شرقي را مدرنيسم از حمام هاي زنانه در آورد و وارد نهادهاي مدني بي خاصيت کرد: "انجمن هاي زنان در نام هاي مختلف باز شده و خانم هاي پوچ محترمه را از درون خانه‌ها به اين حمام هاي سرد بي آب و بي بخار زنانه مي خواند"

شریعتی تا پایان عمر نگران زنان و نقش آنان بود. او گمان می کرد غرب با استراتژی توطئه گرایانه قصد دارد زنان شرقی را تحت عنوان ازاد شدن به روسپیگری وادار کند. از دید شریعتی حجاب نوعی سلاح برای مقابله با غرب بود. او چند ماه پیش از مرگش گفته بود:"زنان چيني در دوران مائو " لباس گوني" به تن کردند و بدين ترتيب "دختر اروپائي را تحقير " کردند. اين پوشش ايدئولوژِيک بهتر از لباس هاي بورژوازي غرب است. با لباس گوني مي توان در برابر غرب ايستاد، اما پوشيدن لباس هاي غربي به منزله ي پذيرش فرهنگ منحط غرب است."

نکته جالب آن است که شریعتی خود از کراوات استفاده می کرد که نمادی از نوع لباس بورژوازی مدرن غربی است و خود را مخالف آن چه "ارتجاع" روحانیت می خواند معرفی می کرد و طرفدارانش نیز او را پرچمدار "پروتستانیسم اسلامی" می دانستند اما سخنانش نشان می دهند که دیدگاهش درباره زنان و غرب تفاوتی با شعارهای روحانیون سنتی نداشته است.

مسلئه زن برای اندیشمندان مسلمان و گروه‌های اسلامگرا دهه هاست که به موضوعی بغرنج و یک تابو تبدیل شده است. واقعیت آن است که اسلامگرایان تا زمانی که نتوانند نسبت خود را با حقوق زنان و خواسته‌های آنان در دوران مدرن مشخص کنند نمی توانند در قبال اقلیت‌ها نیز موضع بازی داشته باشد. مشکل اساسی آنان در عدم برسمیت شناختن "دیگری" و تفکیک قائل شدن میان ما (مسلمانان) و دیگری (غیر مسلمانان) است.

لینک این مطلب در تریبون زمانه

لینک مطلب به زبان انگلیسی: حقوق زنان از آتاتورک تا داعش