«غرفه ملی» ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت

بزرگ‌ترین رویداد صنعت چاپ و نشر دنیا هر سال در شهر فرانکفورت در آلمان و زیر عنوان نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، برگزار می‌شود. این نمایشگاه در هر دوره با دو بخش مجزای مخصوص ناشران و بازدیدکنندگان عام اجرا می‌شود و علاوه بر ارائه تاز‌ه‌ترین عناوین کتاب راهکارهایی هم برای آینده دنیای نشر و نرم‌افزارهای روز دنیا ارائه می دهد. تاثیرگذارترین نمایشگاه کتاب جهان از سال ۱۳۶۶ نمایندگانی از ایران را هم پذیرا بوده است.

در‌ آستانه برگزاری شصت و هشتمین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت با افشین شحنه‌تبار، مدیر انتشارات «شمع و مه» هم‌کلام شده‌ایم تا هم از تازه‌های صنعت نشر جویا شویم و هم از جدیدترین عناوین بازار کتاب سراغ بگیریم.

افشین شحنه‌تبار که بنیان تمرکز انتشاراتی تحت مدیریتش را بر ترجمه‌ آثار داخلی به زبان‌های معتبر غربی گذاشته، بر این باور است که ادبیات ایران هیچگاه مناسب با گذشته‌ تاریخی و ارزشمندش به مردم دنیا معرفی نشده‌ است و در این راه تمامی حکومت‌های صد سال اخیر قصورهایی داشته‌اند. او همچنین آینده‌ صنعت نشر دنیا را هم در چاپ دیجیتال می‌بیند و می‌گوید که دنیا چه بخواهد و چه نخواهد در مسیری قرار گرفته که به نشر دیجیتال منتهی می‌شود. شرح گفت‌و‌گوی رادیو زمانه با آقای شحنه‌تبار را در ادامه پی بگیرید.

- آقای شحنه‌تبار، در چند سال اخیر حضور ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت همیشه محل حرف و حدیث بوده، از تحریم سال گذشته تا حواشی سال‌های پیشتر. لطفا در آغاز گفت‌و‌گو از نمایندگان صنعت نشر ایران در نمایشگاه امسال بگویید و این که انتخاب این ناشران با چه معیاری رقم خورده‌است؟

همانطور که اشاره شد نمایشگاه کتاب فرانکفورت همیشه بیشتر از آنکه جذابیت داشته باشد با خودش حاشیه به همراه آورده و البته دلیل آن هم مشخص نیست. شاید به این دلیل باشد که بزرگ‌ترین و معتبرترین نمایشگاه کتاب دنیا بوده‌ است و یا اینکه به دلیل حضور پررنگ ایران در سال‌های اخیر و یا مسأله تحریم چند دوره آن از سوی دولت آلمان و یا برعکس تحریم سال گذشته با تصمیم ایران - به دلیل حضور سلمان رشدی- آن را همیشه در رأس خبرهای مرتبط با کتاب در بیرون از کشور نگه داشته ‌است. اما در نمایشگاه امسال دو دسته از ناشران حضور دارند. البته می‌توان بگوییم انتخابی به‌صورت دستوری صورت نگرفته. یک دسته از ناشرین عمدتاً دولتی که حضوری همیشگی و البته بدون بازده داشته‌اند و دیگر قسمتی که نمایشگاه ۲۰۱۶ را متفاوت کرده حضور ناشران بزرگی‌ست که بعد از چند دوره دوری یا قهر این بار بناست آثارشان را در سالن ایران و در کنار هم عرضه کنند. از جمله نشر ققنوس، ثالث، نگاه و ....

- می‌دانیم که مشکل پذیرفته‌نشدن کپی‌رایت (حق تکثیر) از سوی دولت ایران، همچنان پابرجاست با این اوصاف حضور ایران در این نمایشگاه از اساس چه دستاوردی خواهد داشت؟

واقعیت این است که شرایط برای عضویت ایران در کنوانسیون برن (کپی رایت) حتی پس از برجام نیز به سرعت اجرایی نخواهد شد. اگر بخواهیم دقیق‌‌تر بگوییم این حضور با این نقطه ضعف بزرگ و همچنین دیگر مشکلات این حوزه با اینکه ثمره‌ای برای ایران نخواهد داشت ولی باید ادامه پیدا کند حتی با دستاوردی ناچیز. به عبارتی حضور ایران در چنین نمایشگاهی فراتر از نمایش چند عنوان کتاب یا فروش کپی‌رایت بعضی از آثار نویسندگانمان است و آن را باید یک حرکت ملی فرهنگی دید. البته یک نکته که نباید از آن چشم‌پوشی کرد این است که در مورد این مساله مانند بسیاری دیگر از موارد، شرایط ما را مجبور به دور زدن ممنوعات کرده ‌است و به همین دلیل ناشران و آژانس‌های ادبی ما با بستن قراردادهای داخلی با طرف خارجی که معتبر، قانونی و قابل استناد است، به فروش نصفه و نیم‌بند حق تکثیر آثار ادبی پرداخته‌اند.

- از منظر كمیت و كیفیت جایگاه ایران در كجای بازار و صنعت نشر امروز دنیاست؟ در قیاس با کشورهای همسایه چطور؟

این همان نقطه ضعف ما در ادبیات جهانی‌ست. به نظر من ادبیات ما بخصوص در ژانر داستانی و رمان بزرگسال با وجود ممیزی قابلیت جهانی شدن داشته‌ است و نویسندگان خوبی در این عرصه فعالیت می کنند که توانایی برای رقابت های فرامرزی را دارند ولی نبود مترجمان چیره‌دست، برخی سیاست‌های نادرست و همچنین دید منفی که در حال حاضر بر روی کشور ما به دلیل تبلیغات منفی شکل گرفته کفه‌ی ترازو را به سمت کشورهای همسایه سوق داده ‌است که با وجود ضعف پشتوانه‌ی ادبی، به خاطر سیاست‌های هوشمندانه و برنامه‌های صحیح‌، در سطوح بالای جهانی قرار گرفته‌‌اند. نمونه‌اش هم موفقیت کشورهایی همچون ترکیه.

- این نمایشگاه بحث‌هایی تخصصی هم باب شیوه‌های نشر دارد؛ بحث روز دنیا در این‌باره چیست؟

صنعت نشر به سرعت در حال تغییر فرمت بوده و البته این تغییر بیشتر از کتاب ضربه خود را به بدنه نشریات و روزنامه‌ها زده و باعث تعطیلی بزرگ‌ترین و با سابقه‌ترین مؤسسات مطبوعاتی شده ولی در صنعت نشر و نسخ چاپی این تغییرات با مقاومت بیشتر مخاطبین با روندی کندتر پیش می‌ رود. فرمت دیجیتال کتاب که موج بزرگ آن را دو شرکت بزرگ آمریکایی یعنی آمازون و بارنز اند نوبل، راه انداخته بودند تقریباً عصری جدید در دنیای کتاب و کتاب‌خوانی پیش آورده که هر روزه در حال پیشرفت است. بیشترین بحث‌های تخصصی در حوزه نشر هم مربوط به همین موضوع است و شرکت‌ها هر ساله در زمینه تکنولوژی‌های دستگاه‌های «کتابخوان» فراورده‌های جدید خود را معرفی می‌کنند.

- روند مواجهه ناشران داخلی با تازه‌های صنعت نشر را چطور ارزیابی می كنید؟

این سئوال را از دو منظر می توان پاسخ داد. یکی بحث محتوایی که می‌توان گفت تقریباً تمامی آثار تولیدی مهم و ارزشمند روز دنیا در ایران ترجمه و عرضه می‌شود و از این حیث تا حدود زیادی به روزیم و دیگری بحث سخت‌افزاری این صنعت است که متأسفانه به دلیل شرایط ضعیف اقتصادی در این حوزه علاقه چندانی به استفاده به‌روز از ادوات صنعت چاپ در بین خانواده نشر دیده نمی‌شود.

- استقبال مخاطبان ایرانی از شیوه‌های جایگزین نشر مثل نشر الکترونیک، نشر خانگی و کتابفروشی‌های مجازی چطور بوده ‌است؟

کتابفروشی های مجازی در ایران کم کم جای خود را باز می کنند و در حال حاضر چندین فروشگاه کتاب اینترنتی وجود دارند که توانسته‌اند با جلب اطمینان از خریداران پای خود را در این شاخه جدید در عرصه توزیع محکم کنند. اما متاسفانه در ایران هنوز تصور درستی از نشر الکترونیک وجود ندارد و مردم همچنان آن را فایل‌های پی‌دی‌افی می‌دانند که می‌توانند رایگان دانلود کنند بدون اینکه حق مؤلف و مترجم و ناشر را در نظر بگیرند. در این قسمت نبود اطمینان بین نویسنده و سایت اینترنتی و فروشگاه‌های مجازی از مهم‌ترین مشکلات است و متاسفانه قدمی هم برای رفع مشکلات آن برداشته نمی‌شود و قانون مدونی هم برای آن نوشته نشده است.

- اما گویا در مقابل نشر دیجیتالی ، نشر کتاب‌های نفیس و لوکس هم رونق گرفته که با سرمایه‌گذاری نشان‌های نامدار تجاری عرضه می‌شوند، شما این نوع از نشر را چگونه ارزیابی می‌کنید و به گمان شما با این روند، امكان وداع همیشگی با كاغذ و چاپ در آینده‌ی نزدیک وجود دارد؟

کتاب‌های لوکس و نفیس همیشه مشتریان خاص خود را داشته و البته از بازار محدودتری هم برخوردار است. بخصوص در بحث گردشگری و ایران‌شناسی و به تازگی هم کتبی بسیار نفیس در بحث آشپزی تولید شده و موفقیت‌های خوب در سطح جهانی کسب کرده‌اند ولی باید قبول کنیم که مسیر صنعت نشر در قرن جدید لاجرم به سوی دیجیتالیزه شدن پیش رفته و چه خواسته و چه با اکراه در جریانی افتاده‌ایم که ما را به آن سمت خواهد برد.

- نگاه دنیا به صنعت نشر ایران به عنوان كشوری مهم در منطقه در این نمایشگاه چطور بوده‌ است؟

این همان نقطه ضعف ما بوده که هرگز نمایش خوبی در سطح کشوری با قدمت و تاریخ و به ویژه با پشتوانه ادیبان بزرگ نداشته‌ایم و اصولاً در بیرون از کشور شناخته شده نیستیم. و این مسأله هم با حضور پنج روزه در نمایشگاهی مثل فرانکفورت به ثمر نخواهد نشست. متاسفانه برای حضور در بازارهای جهانی چیزی کاشت نمی‌شود که چشم به دروی آن داشته باشیم. ناشران باید به نوعی بدون چشم داشتن به حمایت دولتی با همتی از روی عرق ملی قدمی حتی کوچک در معرفی ادبیات غنی و با ارزش ایران در فضای جهانی بردارند. شناخت ادبیات ایران بخصوص آثار نویسندگان معاصر ما در فضای جهانی کتاب باعث ایجاد انگیزه‌های بیشتری در بین نویسندگان برای نگاشتن آثاری بهتر و قوی‌تر خواهد شد.

- برنامه‌ امسال شما برای شرکت در نمایشگاه کتاب فرانکفورت چیست؟ چه آثار تازه‌ای را بناست عرضه کنید؟

امسال نیز همانند سال‌های گذشته به معرفی آثار تولیدی جدید خود خواهیم پرداخت. انتشارات «شمع و مه» سیاست‌گذاری خود را همیشه بر مبنای تولید آثار فارسی به زبان‌های دیگر بنا نهاده و تمرکزی بر روی فروش حق تکثیر آن نداشته است. در این نمایشگاه علاوه بر عرضه تمامی آثار تولیدی به رونمایی از چند اثر جدید از جمله نسخه انگلیسی کتاب «شما که غریبه نیستید» و «مربای شیرین» از هوشنگ مرادی کرمانی، «سال درخت» از ضحی کاظمی، مجموعه اشعار دکتر افشین یدالهی، «قدم بخیر نام مادر بزرگ من بود» از یوسف علیخانی به زبان انگلیسی، «افسانه پادشاه و ریاضی دان» از پروفسور مهدی بهزاد و دکتر نغمه ثمینی به زبان آلمانی، چند کتاب آکادمیک از پروفسور پاتریک رینگنبرگ ایران‌شناس سوئیسی به زبان فرانسه را در برنامه های امسال خود خواهد داشت. پروفسور مهدی بهزاد، دکتر نغمه ثمینی، دکتر اورسلا ویسه و سعید رمضانی از نویسندگان و همچنین خانم مهتاب کرامتی هنرمند و سفیر صلح یونیسف از مهمانان همراه انتشارات شمع و مه خواهند بود که در طول مدت نمایشگاه نشست‌‌های ادبی و همچنین جلسات نقد و معرفی کتاب را برگزار خواهند کرد. همینطور جلساتی با چند ناشر لهستانی و آلمانی برای همکار‌ های مشترک در آینده نیز تنظیم شده است.

-شما كه از نزدیک با اوضاع كتاب ایران سر و كار دارید؛ چه تغییراتی را میان كتاب‌های چاپ شده در این دولت با دولت پیشین مشاهده می كنید.

تغییراتی در محتوای کتاب‌ها به صورتی که مشهود باشد صورت نپذیرفته‌ ولی اگر منصافه بخواهیم صحبت کنیم شرایط نسبت به دوره قبلی دولت منطقی و متعادل‌تر شده و این موضوع باعث کم شدن فشار بر روی ناشران شده است . موضوعی که نباید از آن چشم پوشید مدیریت خوب دکتر صالحی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و همچنین دکتر مسعود شهرام‌نیا مدیریت موسسه فرهنگی نمایشگاهی بوده که با برنامه‌ریزی‌هایی خوب و با نگاهی فرهنگی زیرساخت مناسبی برای حضور ناشران در فضای بین‌المللی فراهم کرده‌اند که ثمره آن آشتی ناشران خوب کشور که در دوره های قبلی طرد شده بودند زیر یک سقف و همینطور رونق بازار کتاب بخصوص در نمایشگاه‌های استانی شده است. در نهایت امیدوارم که روزی برسد که ایران جایگاه اصلی خود را در بین کشورهای صاحب نام در ادبیات به دست بیاورد. تمامی حکومت‌ها در صد سال گذشته در این امر کوتاهی کرده‌اند.

بیشتر بخوانید: