آزادسازی موصل؛ آری اما پس از آن؟

هفته‌ خونبار دیگری برای خاورمیانه از راه رسیده است؛ هفته‌ای که شاید تا ما‌ه‌ها ادامه یابد. سرانجام کار اما از همین حالا مشخص است: موصل آزاد خواهد شد. بعد از ماه‌ها آمادگی و تدارک، و پس از بارها تعلیق و تعویق، عملیات بزرگ آزادی‌سازی موصل یکشنبه شب آغاز شد، با پیام تلویزیونی حیدر عبادی، نخست وزیر عراق، مبنی بر اینکه «فرزندان موصل زمان پیروزی فرا رسیده است.»

و اینک نبردی بزرگ، پس از آن که داعش به شکلی عجیب از روستای دابق در شمال سوریه عقب‌نشینی کرد. دابق در دکترین تبلیغاتی داعش نقطه‌‌ای استراتژیک با اهمیت نمادین بسیار بود؛ چراکه مطابق با آخرت شناسی دولت اسلامی، مقرر بود جنگ آخر الزمان خیر و شر میان مسلمانان و صلیبی‌ها در همین منطقه رخ دهد.

تاریخ دوبار تکرار می‌شود، یکبار تراژیک و بار دیگر کمیک؛ حدود پنج قرن پیش، ارتش عثمانی پس از شکست سپاه ممالیک مصر در دابق، دوران تاریخی تازه را پیش خود گشوده یافت. پس از ۵۰۰ سال، دوباره این روستا دروازه‌‌‌ای برای فتح جهان برای مسلمانان تفسیر شد؛ جایی که، به قول ابوبکر البغدادی، بنا بود داعش «پس از آن، جهان را مورد تاخت و تاز» قرار دهد. علی رغم همه‌ این تبلیغات، داعش از دابق عقب‌نشینی کرد تا بدبین‌ها درمورد معامله‌ پشت پرده دولت عراق با خلیفه‌ تازه از راه آمده‌ اسلام گمانه‌زنی کنند؛ معامله‌ای بزرگ که مطابق آن داعش مناطق تحت تصرفش در عراق از جمله موصل را واخواهد گذاشت، و به درون سوریه پس خواهد نشست.

ورای این حدث و گمان‌ها، همه تیرها و توپ‌هایی که برای بازپس گیری موصل شلیک و همه‌ خون‌هایی که در این راه ریخته خواهند شد، واقعی خواهند بود. و هرچند در اعلامیه‌های ارتش عراق که قبل از عملیات با هواپیما برای ساکنان شهر ریخته شده، آمده است: «به کودکان خود بگوئید این بازی رعد و برق قبل از باران است»، اما پیامدهای این بازی قطعاً از هر رعد و برقی بیشتر خواهد بود.

رعد و برق یعنی آتش باران و فواره‌ خون و خاکستر

مقرر است جبهه‌ای متحد و رنگارنگ با بیش از ۳۰ هزار سرباز، تحت حمایت آتش هوایی ائتلافی بین‌المللی متشکل از شصت کشور، شهر را از چنگال سه هزار تا چهارهزار و پانصد نفر داعشی (بنا به تخمین آمریکایی‌ها) در بیاورند.

نیروهای پیشمرگه‌ کرد از شرق، یگان‌های ارتش و پلیس عراق از جنوب، شبه نظامیان سنی حشد وطنی از شمال، و در نهایت شبه نظامیان شیعی و حشد الشعبی از چهارطرف موصل را محاصره کرده‌، و پیش می‌روند. روستاها یکی پس از دیگری در شرق و جنوب از داعش پاکسازی می‌شوند؛ و به نقل از سخنگوی پنتاگون، نیروهای عراقی حتی از برنامه نیز جلو افتاده‌اند.

اگرچه محتمل است نیروهای داعش با تله‌های انفجاری، عملیات انتحاری و در نهایت به گروگان گرفتن بخشی از جمعیت یک میلیونی ساکن موصل، در عملیات وقفه ایجاد کنند، اما در نهایت پایان کار جز عقب نشیتی داعش، و آزادسازی موصل نخواهد بود؛ آری، اما با چه قیمتی؟

علی‌رغم آنکه صلیب سرخ از نیروهای درگیر قول گرفته که بشردوستانه عمل کنند، رسانه‌ها از فاجعه‌ای بزرگ خبر می‌دهند که به مرگ و آوارگی‌ هزاران نفر منجر خواهد شد؛ فاجعه‌ای که پیامدهای آن مرزهای منطقه را نیز در خواهد نوردید و به اروپا خواهد رسید. مسئول امور امنیتی اتحادیه‌ اروپا گفته که کشورهای اروپایی نه فقط باید آماده سیل مهاجران، بلکه آماده بازگشت احتمالی جهادی‌های اروپایی داعش نیز باشند. وانگهی، از هم اکنون، کمپ‌های امدادی و اضطراری به نام موصل و برای ساکنان آن برپا شده، بی‌شک اما نه تا اندازه‌ای که بتوانند پذیرای هزاران آواره‌ جدید عراقی باشند.

مصائب آزادسازی

در دو سال گذشته، موصل مرکز سازماندهی و البته پایتخت اقتصادی خلافت دولت اسلامی بوده است. از بدو اشغال، داعش حضور خود را در موصل نه تنها مشروع، که خواست ساکنان سنی موصل بر‌شمرده و تبلیغ کرده است. از اهمیت نمادین موصل نیز برای داعش نباید غافل شد: در مسجد بزرگ همین شهر بود که ابوبکر البغدادی خلافت خود را اعلام کرد. از دست دادن موصل، بی‌شک شکستی بزرگ در پروژه‌ خلافت خواهد بود، درواقع بزرگترین شکست دولت اسلامی در طول تاریخ کوتاه آن.

آنچه باعث نگرانی است، سرنوشت یک میلیون نفری است که هم اکنون در موصل زندگی می‌کنند؛ نه فقط سرنوشت آنها در طول نبرد آزادسازی، بلکه در دوران «پس از» آزادی نیز. مثل هر نبرد بزرگی، گره عملیات موصل به مسأله «پس از آن چه؟» برمی‌گردد؛ مسأله‌ای که حل آن از جمله منوط به توازن و روابط نیروهای حاضر در منطقه، و قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی درگیر است.

آنچه روایت ظفرمندانه‌ آزادسازی موصل (که آن را مقامات عراقی و نیروهای ائتلاف سر داده‌اند) در پس خود پنهان کرده، واقعیت تلخ ویرانی و آورگی و البته ترس از فاتحان تازه است. پس از عملیات، دولت اسلامی بخشی از قلمرو خود از دست خواهد داد، اما موصل نیز همچون تکریت پس از آزادی، تا مدت‌ها ویرانه‌ ارواح و اشباخ ترس‌خورده خواهد ماند.

اگرچه توافق شده که نیروهای شیعی و کرد پس از آزادسازی وارد موصل نشوند، اما سایه‌ آنها قطعاً بر سر موصل سنگینی خواهد کرد. مجادله‌ ترکیه و عراق و مشاجره‌ اردوغان و عبادی را درست پیش از آغاز عملیات، می‌توان بیش پرده‌ای دانست از مجموعه تنش‌های بالقوه‌ای که پس از پایان کار و در غیاب داعش، راحت‌تر و درواقع شدیدتر ، جریان خواهند یافت. مسأله به وجود نیروهای ناهمگرا و گاه درتضاد، و بازیگران بی‌شمار این نبرد برمی‌گردد که هریک پس از آزادسازی سهم خود را از پیروزی طلب خواهند کرد.

داوطلبان حشد الوطنی

نیروهای ترکیه در شمال عراق، با همکاری استاندار سابق نینوا (که مرکز آن موصل است) داوطلبان سنی را تحت عنوان گروه حشد الوطنی برای جلوگیری از نفود بیشتر حشد الشعبی و شبه نظامیان نزدیک به ایران و نیروهای پ‌ک‌ک سامان داده‌اند. و بارزانی برای حفظ قلمرو و تداوم حکمرانی هرگز در برابر بغداد و پ‌‌ک‌ک کوتاه نخواهد آمد. ایران نیز عراق را خانه‌ دوم یا دست‌کم سوم خود (پس از جنوب لبنان) می‌داند. شاید مبالغه آمیز باشد، اما عملیات ازادی به شکل پارادوکسیکال می‌تواند به تضعیف بیشتر دولت مرکزی عراق در قبال اقلیم کردستان، نیروهای شیعی وابسته به ایران، و نیروهای سنی وابسته به ترکیه بیانجامد. در هر صورت، شکی نیست که دشت نینوا تا اطلاع ثانوی آبستن تضادها و جنگهای فرقه‌ای و مذهبی خواهد ماند.

به عبارت دیگر، آزاد سازی موصل به تنهایی نمی‌تواند به منزله‌ ریشه کن کردن مجموعه عواملی باشد که منجر به تولد داعش شدند. تا جنگ‌های فرقه‌ای و مذهبی، فرایند حذف سنی‌ها از قدرت، ضعف دولت مرکزی و فساد گسترده‌ و... در کار‌اند، بیم برخاستن دوباره‌ داعش همچنون ققنوسی از خاکستر وجود خواهد داشت.

آزادی سازی موصل، بدون شک پایان داعش نیست؛ و مسأله‌ «پس از آزادسازی، چه؟» همچنان گره کوری است که سابقه‌ آن به پیش از تولد داعش برمی‌گردد. حالا از بهترین زمان برای طرح این مسأله، بیش از یک دهه می‌گذرد؛ اگر نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا و بریتانیا، قبل از ۲۰ مارس ۲۰۰۳، به سؤال «پس از آزادسازی عراق، چه؟» به خوبی فکر می‌کردند و پیامدهای تصمیم‌شان را برای حمله به درستی می‌سنجیدند، شاید امروز این سؤال بی‌پاسخ، پیش روی عراقی‌ها، کردها، سوری‌ها و البته ائتلافی بین‌المللی متشکل از ۶۰ کشور نبود.