ارگ علیشاه تبریز: زور‌آزمایی برای ویرانی تاریخ

«بنا به استناد آیت‌‌الله ملکوتی در کتاب "مسجد مسجد شد" کعبه مشرفه پنج بار تجدید بنا، مسجدالحرام ۱۹ بار نوسازی و مسجد حضرت رسول ۱۴ بار بازسازی و مرمت شده است و همین موارد بهترین دلیل برای احداث مصلی در این مکان می‌تواند باشد.»

این جملات بخشی از نامه مدیرعامل بنیاد خیریه مصلی تبریز به معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است. او در این نامه اعلام کرده که باید ساخت و ساز در کنار مصلی ادامه پیدا کند. در همان حال به نظر کارشناسان ادامه این روند صدمات جدی و جبران‌ناپذیری به ارگ علیشاه وارد می‌سازد.

ممکن است از خودتان بپرسید: چرا بنای ارگ علیشاه برای تاریخ ایران مهم است؟

بنای امروزین ارگ بازمانده‌ی مسجدی است که بنیاد آن توسط تاج‌الدین علی شاه جیلانی تبریزی وزیر سلطان محمد خدابنده و همیاری ابوسعید بهادرخان، وزیر دیگر این خان مغول و احتمالاً توجه خواجه رشیدالدین فضل‌الله بین سال‌های ۷۱۶ تا ۷۳۶ هجری ساخته و پرداخته شده است. این مسجد بی‌آسمانه را مناری چندان بلند بود که از دور دست هم شناسایی می‌شد و ساختمانی چندان شکوهمند که همگان را شگفت‌زده می‌کرد. اما حالا این ارگ سرنوشت غم‌انگیزی پیدا کرده و در طول تاریخ بارها و بارها در معرض تخریب قرار گرفته است.

ارگ در خطر

بنیاد مصلی مسئولیت ساخت و ساز در مجاورت این بنای تاریخی را به عهده دارد. این بنیاد یکی از بنیادهای مذهبی در تبریز به شمار می‌رود که بسیاری از مردم این شهر معتقدند فراتر از قانون عمل می‌کند. اختلاف میراث فرهنگی و بنیاد مصلی در مورد پرونده ارگ داستانی چندین چندساله دارد که به علت اعمال فشار و نفوذ این بنیاد به رغم مستندات قانونی پرونده ارگ تبریز در هیچکدام از مراجع قانونی به جایی نرسیده است.

ماجرای ساخت پارکینگ مجاور ارگ علیشاه تبریز چندین ماه است که جدی شده اما به رغم تمام تلاش‌های فعالان میراث فرهنگی اقدامات ساخت و ساز گاهی متوقف و دوباره از سر گرفته می‌شود.

از زمان آغاز کار ساخت این پارکینگ تا امروز ارگ علیشاه اتفاقات بسیاری را از سر گذرانده است. گفته می‌شود خاکبرداری عمیق در حریم این مسجد تاریخی به دلیل ساخت پارکینگ طبقاتی باعث آسیب جدی به این بنای مقدس می‌شود. برای نجات این اثر ایلخانی، کمپینی از فعالان میراث فرهنگی هم راه‌اندازی شد و عکس‌های ساخت پارکینگ مجاور این اثر دست به دست می‌چرخید و اعتراض‌ها در این زمینه بیشتر و بیشتر شد تا اینکه محمدحسن طالبیان معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام کرد که پروژه ساخت پارکینگ در حریم ارگ علیشاه متوقف شده است.

ارگ علیشاه در همسایگی یک مصلی: در آستانه ویرانی

خبرگزاری استانی «نصر» و سایت «تبریز مدرن» هم به نقل از آبدار، مدیرکل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی اعلام کردند که ساخت و ساز در محوطه ارگ تبریز فعلاً متوقف شده است. این خبرگزاری‌ها از گسترش واکنش‌های خودجوش مردمی به این ساخت و ساز در شبکه‌‌های اجتماعی هم خبر دادند.

با این حال برخی از منابع موثق هم نوشتند که مدیران دو یا سه کانال تلگرامی که به شکل خودجوش اقدام به راه‌اندازی کمپین اعتراض برای جلوگیری از تخریب ارگ تبریز کرده بودند در چند روز گذشته از طرف نهادهای امنیتی احضار و با تهدید از آنها خواسته شده تا فعالیت این کمپین‌های مردمی را متوقف کنند.

بررسی در شورای عالی شهرسازی

توقف ساخت و ساز در کنار ارگ علیشاه تبریز، موجب خرسندی بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی شد اما به فاصله اندکی دوباره اقداماتی برای شروع کار در کنار ارگ انجام شد. بار دیگر، محمدحسن طالبیان در حاشیه مراسم تودیع و معارفه رئیس سازمان میراث فرهنگی در رابطه با آخرین وضعیت ارگ علیشاه و حفاری در نزدیکی آن برای احداث پارکینگ و نتیجه بررسی کمیته ۸ نفره اعزام شده از سازمان میراث فرهنگی برای بررسی وضع موجود گفت: «با متولی مجموعه و استانداری صحبت کردیم و همچنین با دقت بازدید و نقشه‌برداری انجام شده و نتیجه این بازدید بررسی می‌شود تا متوجه شویم که پارکینگ در حال احداث چه میزان در عرصه و حریم ارگ است.»

به گفته این مقام مسئول، یک گروه متخصص ژئوفیزیک به محل ارگ می‌رود و آن را بررسی می‌کند و در شورای عالی شهرسازی و معماری نیز گزارشی در این زمینه ارائه می‌شود.

طالبیان وعده داده که کارشناسان سازمان میراث فرهنگی «از نظر باستان‌شناسی، منظری و بارگذاری» همه جوانب را بررسی می‌کنند با این هدف که به یک برآورد علمی و منطقی دست پیدا کنند.

بنیادی‌ها چه می‌گویند؟

در این میان شخص معممی به نام موسی محمدی، مدیرعامل بنیاد خیریه مصلای خمینی تبریز با ارسال نامه‌ای به معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور درباره اخبار منتشر شده مبنی بر ساخت و ساز در حریم ارک علیشاه توسط بنیاد مصلی، توضیحاتی ارایه داده که متن آن در خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)  منتشر شده است:

۱- باتوجه به اینکه مجموعه مصلی و ارگ، در هسته مرکزی تبریز واقع شده، در اغلب مراسم‌ و همایش‌های علمی و فرهنگی، با پارک خودروهای مراجعین، محوطه‌ی مذکور تبدیل به پارکینگ می‌گردد. لذا به منظور پیشگیری از این امر و در راستای بسترسازی مناسب جهت ایجاد و احداث فضای سبز و آب‌نماهای مختلف در اضلاع شمالی و جنوبی ارک و حیاط ساختمان فتح اله‌یف، ایجاد پارکینگ برنامه‌ریزی شده است.

۲- احداث پارکینگ زیرزمینی با تشکیل جلسات مختلف کارشناسان زبده و عوامل ذیربط با لحاظ حفظ حریم قانونی و اعمال نقطه نظرات فنی و مهندسی از آثار تاریخی در حال اجراست.

۳- عملیات مذکور ضمن هماهنگی به عمل آمده با میراث فرهنگی استان و اخذ طرح مرمت ساختمان فتح‌اله یف در راستای اجرای طرح و احیای مجموعه مذکور در حال انجام است.

۴- با توجه به لزوم پارک خودروها در مکان مناسب و به منظور ارائه خدمات بهینه برای گردشگران و میهمانان خارجی و احداث فضای سبز، اقدام به احداث پارکینگ در محوطه مصلی شده‌ است.

مدیرعامل بنیاد خیریه مصلای خمینی تبریز در پایان خاطرنشان می‌کنند که ساخت و سازهای یاد شده به آثار فرهنگی و تاریخی نه تنها آسیبی نمی‌رساند، بلمه حتی « در راستای مرمت و احیاء و تقویت بناهای قدیمی» است.

مغولان ساختند، ما ویران می‌کنیم!

با انتشار خبرهای مربوط به تخریب ارگ علیشاه، بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی واکنش نشان داده و خواستار توقف کار شدند. اسماعیل یغمایی، یکی از باستان‌شناسان شناخته شده در فیس‌بوک خود چنین نوشت:

«ویرانی دوباره ارگ علیشاه مرا به یاد آنچه درست در تاریخ ۱۶ آبان ۷۸ نوشته بودم انداخت، تأثیر ویرانی این سازه باشکوه یک سو و درجا زدن سازمان میراث فرهنگی در درازای ۱۸ سال یک سوی دیگر آن است. این یعنی اینکه ما همچنان در جا می‌زنیم، آثارمان را ویران می‌کنیم، برج و مال می‌سازیم. من فکر نمی‌کنم هیچ ملتی در دنیا به اندازه ما ایرانی‌ها برایشان تاریخ و نشانه‌های آن بی ارزش و نابود کردنی باشد. خدا می‌داند در درازای این ۱۸ سال چه پول‌ها حیف و میل شده و چه سفرهای خارج رفتند، چه زد و بندها شده و آثار همچنان ویران می‌شود، من که به یقین ۱۸ سال دیگر زنده نیستم ولی اگر شما رفتید در مال ارگ و خرید کردید و ماشینتان را پارک کردید بدانید که اینجا را در جست‌وجوی گنج و دفینه ویران کردند. این همیشه نخستین هدف میراث فرهنگی بوده است.»

او پیشتر در مطلبی با عنوان «مغولان ساختند، ما ویران می‌کنیم» در آبان ۷۸ نوشته بود:

«ارگ تبریز یا ارگ علیشاه، بخش برجای مانده‌ی مسجد تاج‌الدین علیشاه وزیر سلطان محمد خدابنده برای دومین بار در درازای سالیان پس از انقلاب با خطر جدی تخریب و ویرانی یک‌باره و یک‌پارچه روبه‌روست. نخست در دهه ۶۰ بخشی از ساختمان ارگ، سالن نمایش و کتاب خانه ملی ویران شد و اینک نزدیک چهار ماه است که محوطه آن با لودر زیر و رو می‌شود تا برای نمازگزاران تبریزی آماده شود. هرچند نیم سده‌ی پیش، ارگ به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت تاریخی رسیده و از چهار سو ۵۵ متر حریم برای آن تعیین شده است، اما لودرها بی‌توجه به این حریم "قانونی" در نزدیک‌ترین فاصله‌ی آن خاک‌برداری می‌کنند و ممکن است که ارگ یک‌باره در گودال‌های ۹ متری آن فروافتد. این ارگ نیست که می‌ریزد بلکه غرور آذربایجان است که زیر چرخ لودر شکسته می‌شود. نه در روزگار امروزین، بل از سده‌های دور، ارگ مهم‌ترین و معتبرترین ساختمان تبریز بوده است و اشارت سیاحان و جغرافیانویسان، به آن از این‌روی است. در این راستا ابن بیطوطه گفته است: این مسجد را وزیر علیشاه معروف به جیلان ساخته است. در بیرون آن از دست راست مدرسه و از دست چپ زاویه‌ای وجود دارد و صحن آن با سنگ‌های مرمر مفروش گردیده و دیوارها با کاشی پوشانده شده است و جوی آبی از وسط آن می‌گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین در آن به عمل آورده‌اند. هر روز بعد از نماز عصر در صحن این مسجد سوره‌های یس و فتح و عم را قرائت می‌کنند و مردم شهر برای شرکت در این قرائت در آنجا گرد می‌آیند. »

حال باید دید که سرنوشت این بنای تاریخی چه می‌شود. آیا سازمان میراث فرهنگی به اتکای قوانین و ضوابط میراث فرهنگی می‌تواند از این بنا دفاع و آن را برای آیندگان حفاظت کند؟

از همین نویسنده:

هجوم ویرانی به جان کاخ صاحبقرانیه یا تاریخ ۲۰۰ ساله؟

پاسارگاد در کشاکش با افراطی‌ها