تحولات چشمگیر سیاسی در روابط ازبکستان و تاجیکستان

چهار ماه پس از درگذشت اسلام کریموف، اولین رئیس جمهور ازبکستان در دوران پسا شوروی، شوکت میرضیایف، به عنوان دومین ریاست‌جمهوری این کشور کار خود را آغاز کرده است. آقای میرضیایف در انتخابات هفته پیش به ریاست جمهوری برگزیده شد، هرچند جریان انتخابات این کشور را ناظران روس "غیرشفاف" و "نمایشی" گزارش کردند، اما اولین تصمیم‌های آقای میرضیایف، برای بسیاری غیرمنتظره، "مثبت" و "عادلانه" ارزیابی شده است.

در جریان انتخابات و ایجاد فضای مثبت بین شهروندان و تامین ارامش، دولت ازبکستان تصمیم گرفته است که پروازهای بین کشورهای ازبکستان و تاجیکستان پس از بیست و پنج سال ممنوعیت دوباره آغاز شود. و این روزها در دومین هفته فعالیت میرضیایف، خبر لغو ویزا با ۲۷ کشور دنیا برای سفر به ازبکستان می رسد که نشان از روحیه مثبت و تازه ای در این کشور و در منطقه است.

گفت‌وگو با شهاب فرخیار، کارشناس سیاسی

- تا چه حد می‌شود به این خبرهای مثبت و گره گشا از کشوری که سال‌ها بسته بوده و دولت سرکوبگری داشته، باور کرد؟

شهاب فرخیار، کارشناس سیاسی در منطقه که در دوشنبه زندگی می کند، به این پرسش چنین پاسخ می‌دهد: «به کوتاهی اگر پاسخ بدهم خواهم گفت «نه خیلی» اما آنقدر که بشود آن را حس کرد. و این بیشتر به تفاوت میان آقای کریم‌اف و آقای میرضیایف از نظر جایگاه و سابقه تاریخی‌شان باز می‌گردد. آقای کریم‌اف از جمله آخرین رهبران دوران شوروی بود که به سختی حاضر بود ذهنیت خود را با واقعیت‌های دوران استقلال تطبیق دهد. شما می‌دانید در دوران شوروی تمام راه‌ها از مسکو به سوی آسیای میانه به تاشکند ختم می‌شدند و این حتی سابقه‌ای پیش از شوروی داشت. برای مستند کردن این ادعا کافی است نظری به میزان برخورداری هر یک از جمهوری‌های آسیای میانه از صنایع دوران شوروی بیاندازید. آمارها در این مورد می‌گویند اگر از کل صنایع شوروی تنها پنج درصد آن به آسیای میانه رسیده باشد هشتاد تا هشتاد و پنج درصد از آن پنج درصد نصیب ازبکستان شده است. در اختصاص بودجه‌های فرهنگی و اجتماعی نیز وضعیت تقریبا به همین منوال بود. بنا بر این برای شخص آقای اسلام کریم‌اف پس از استقلال جمهوری‌های آسیای میانه بسیار دشوار بود که ناگهان به رهبری تبدیل شود که نه تنها از موقعیت پیشین برخوردار نیست که در بسیاری از زمینه‌ها باید به نقش دوم یا حتی کمتر از آن قناعت کند. این مساله تقریبا برای آقای میرضیایف که در دوران شوروی از اعضای بلند‌ پایه حزب نبود وجود ندارد . نکته دیگری که می‌توان به آن امید بست ضرورت تغییر در برنامه‌های اقتصادی برای بهبود وضعیت بد معیشتی مردم ازبکستان است که این تغییر وضعیت در همان گام نخست نیازمند بهبود روابط با همسایگان و گشودن مرزها برای سهولت در امر تجارت است.»

- روابط بین کشور ازبکستان با کشورهای همسایه‌اش به طور غیرانتظار در حال بهبود است، شما این روند را چه طور ارزیابی می‌کنید؟

شهاب فرخیار: برای بهبود وضعیت اقتصادی کشوری که درهای خود را به سوی جهان بیرون بسته است و تلاش دارد ارتباط شهروندانش را با دنیای خارج به حد اقل برساند. نخستین گام نه تغییر در برنامه‌های اقتصادی که تغییر در روابط سیاسی با جهان خارج به طور عام و بهبود روابط با کشورهای همسایه به طور خاص است. شما تا روابط خود را با همسایگان‌تان بهبود نبخشید امکان تحرک اقتصادی نخواهید داشت. اگر محاط بودن ازبکستان در خشکی و نداشتن مرز با قدرت‌های بزرگ را هم به آن اضافه کنیم آنگاه به اهمیت چنین تغییری بیشتر پی می‌بریم. به نظر می‌رسد آقای میرضیایف این اولین گام را دست کم برای بهبود روابطش مثلا با تاجیکستان برداشته است. ما شاهد بودیم در جریان آغاز ساخت بدنه سد نیروگاه "راغون" در تاجیکستان که در ماه اکتبر همین سال با حضور رییس جمهور تاجیکستان اتفاق افتاد نه تنها دولت تاشکند به این عملیات اعتراضی نکرد که برعکس به برخی از صاحبان صنایع و مقامات محلی اش اجازه داد به طور غیر رسمی در این مراسم حضور پیدا کنند.

- نشانه‌های عینی این خبرها را در کشور تاجیکستان می‌بینید؟ آیا رفت و آمد ها بین شهروندان این دو کشور نیز بهبود پیدا کرده است؟

‫ شهاب فرخیار: خبرهای غیر رسمی حاکی از آن است که توافق سابق دو کشور در مورد رفت و آمد بدون ویزای شهروندان دو سوی مرز آغاز شده است. بر اساس این توافق مرزنشینان اجازه دارند به مدت ۴۸ ساعت یا ۷۲ ساعت تا شعاع ۴۵ کیلومتری از مرز رفت و آمد کنند. اما مهم‌تر از این تصمیم محدود غیر رسمی که تنها به مرز تورسون زاده محدود می‌شود، رفت و آمد میان مقامات دو کشور از جمله سفر ماه گذشته وزیر امور خارجه ازبکستان به دوشنبه حایز اهمیت است. همچمین سفر گروهی از سرمایه گذاران و بازرگانان ازبکستان به استان سغد و بازدید از شهر های این استان. حتی اخباری در باره بازگشایی خط هوایی تاشکند -دوشنبه مطرح شده که تاکنون کسی آن را تکذیب نکرده است. جریان یافتن هوای تازه در روابط دو کشور کاملا ملموس است اما تا رسیدن به توافقات قابل اجرا باید کمی صبوری کرد. آقای میرضیایف تازه همین دیروز بود که رسما نامش از صندوق رای بیرون آمد.

‫- بله درست است، دقیقا در دومین هفته ریاست خود این خبر اعلام شد و غلغله در شبکه‌های اجتماعی به وجود آورد، شهروندان این دو کشور سالها نمی توانستند خویش و اقربای خود را در مراسم‌های خانوادگی همدیگر دعوت کنند و ببینند. هرچند کشور ایران بین ۲۷ کشور اعلام شده به نظر نمی‌رسد. آیا می‌شود انتظار داشت که روابط بین کشور ازبکستان و ایران نیز رو به بهبود آرد؟

شهاب فرخیار: موضوع گسترش یافتن روابط ایران و ازبکستان اندکی با شرایط بهبود روابط این کشور با همسایگانش متفاوت است. ازبکستان همواره نگران افزایش حضور جمهوری اسلامی ایران در داخل کشور خود بوده است. و این نگرانی دولت ازبکستان به هر دو وجه دینی و فرهنگی ایران برمی‌گردد. جدای از آن که بخش قابل توجهی از مردم ازبکستان فارسی زبان هستند عموم مردم ایران به مجموع شهرهای تاریخی آسیای میانه بطور عام و و شهرهای تاریخی سمرقند و بخارا به طور خاص احساس تعلق خاطری دارند که مقامات ازبک آن را خطری جدی برای سیاست ازبک سازی کشور می‌دانند. به اعتقاد سیاست‌مداران ازبک حضور شمار قابل توجهی از شیعیان ساکن این کشور زمینه نفوذ جدی دیگری است که آنان رابه پرهیز از گسترش روابط سیاسی و اقتصادی با ایران ترغیب می‌کند. با این وجود به دلیل محاط بودن ازبکستان در خشکی و نیاز این کشور به راه‌های ارتباطی برای رسیدن به دریا همواره ازبک ها برای داشتن حداقلی از ارتباط نیازمند ایران باقی می‌مانند. این نیاز به ارتباط و آن احتیاط ها از نزدیکی بیشتر ، احتمالا در دوران آقای میرضیایف نیز همچنان ادامه خواهد یافت. تغییر این شرایط کاملا به تحولات داخلی ازبکستان و میزان مطالبات سیاسی و فرهنگی مردم آن و بویژه تاجیک‌های این کشور بستگی دارد.

بخشهایی از این گفتوگو را می‌توانید در زیر بشنوید: