سیاست و مسئولیت: اخراج استاد‌ان معترض در ترکیه

ترکیه همچنان در وضعیت اضطراری است و شوک ناشی از کودتای نافرجام ۱۵ ژوئیه و حوادث متعاقبش را پشت سر نگذاشته است.[1]

چند ماه است صدور "قرارنامه"های جدید به "حکم قانون" (ک ه ک[2]) مو را بر تن بسیاری سیخ می‌کند: "ک ه ک" مکانیسمی است که در قانون اساسی برای اداره کشور در وضعیت اضطراری پیش‌بینی شده و به دولت این اختیار را می‌دهد که در وضعیت فوق عادی تصمیمات بسیار مهمی را که صلاح می‌داند و در حالت عادی اتخاذ آنها محتاج نظارت دقیق مجلس و سایر ارگانهای قانونی است، سریع و با کمترین نظارت بیرونی، بگیرد.

تعطیلی ۱۵ دانشگاه خصوصی در تابستان گذشته و اخراج خیل عظیمی از کارکنان مراکز دولتی در ماههای اخیر — اتفاقاتی که بسیاری معتقدند در آنها گناهکار و بیگناه باهم سوختند[3] — همگی بر اساس "قرارنامه به حکم قانون" صورت گرفت. در آخرین قرارنامه که شب جمعه ۶ ژانویه ۲۰۱۷ در جراید رسمی منتشر شد، تعداد جدیدی از دانشگاهیان از کار بیکار شدند.[4]

سه تن از این دانشگاهیان استاد تمام یا دانشیار فلسفه دانشگاه اژه در شهر ازمیر بودند با نامهای نیلگون توکر، زرین کورت اوغلو و سردار تکین.[5] کورت اوغلو پژوهشگر فلسفه یونان باستان و اندیشه سیاسی سده‌های میانه اسلامی است و به عنوان نمونه کتابی دارد با عنوان افق سیاست در اندیشه اسلامی (۱۹۹۹)[6]. سردار تکین از معدود اساتید فلسفه در ترکیه است که یک کتاب کامل به انگلیسی توسط یکی از انتشاراتهای معتبر دانشگاهی در دنیا (انتشارات دانشگاه پنسیلوانیا) منتشر کرده است با عنوان کنش‌های بنیانگذارنده: ریشه‌های قانون اساسی در یک عصر دموکراتیک (۲۰۱۶).[7] در مورد نیلگون توکر در ادامه بیشتر صحبت خواهم کرد.

جرم توکر، کورت اوغلو، و تکین، مانند برخی دیگر از اخراج شدگان اخیر، آن است که چند ماه قبل بیانیه‌ای معروف در اعتراض به سیاستهای دولت در مسئله کرد را امضا کردند.[8] این برخورد با دانشگاهیان—فارغ از محتوای آن بیانیه که ممکن است منتقدش هم باشیم— ضربه بزرگی است به استقلال لرزانِ نهاد دانشگاه در ترکیه که پس از کودتای نافرجام بسیار آسیب دید. چنانکه می‌دانیم و معروف است، پژوهش در رشته‌های علوم انسانی بدون تضمین آزادی بیان آسیب جدی می‌بیند.

سیاست و مسئولیت

نیلگون توکر تا همین هفته گذشته رئیس دانشکده فلسفه دانشگاه اژه ازمیر بود. او مانند بسیاری دیگر از امضاکنندگان بیانیه معروف، یک دانشگاهی همدل با سنت چپ بود. در یادداشتی که چند ساعت پس از اخراج در صفحه فیسبوک توکر منتشر شده آمده است (این یادداشت را نزدیک هزار نفر در فیسبوک همخوان کرده اند): «اعتراف می‌کنم قبول اینکه دوشنبه دیگر نخواهم توانست در دانشکده حاضر شوم سخت است. ترک جایی که ۳۰ سال از عمرم در آنجا گذشت، آموختم، آموزاندم، سخت است. دلم برای دانشجویانم و درس دادن سخت تنگ خواهد شد، چون معلمی را از درون دوست داشتم و کوشیدم حقش را ادا کنم، امیدوارم موفق شده باشم.

یک روز برمی گردم، بر می‌گردیم...امیدوارم. بجای اینکه از کارهایی که [برای اعتراض] نکردم/ حرفهایی که نزدم مسئولیتی بر گردنم باشد، با افتخار بار اینکه برای کارهایی که کردم، حرفهایی که زدم "مجرم" شناخته شوم را بر دوش می‌گیرم....

دانشجویان عزیزم، تا زمانی که از تغییر دست برنداشته اید شکی نداشته باشید دانشجوی فلسفه و دانشجوی ما هستید. البته که راههایمان دوباره روزی جایی به هم خواهد رسید، باز دیدار خواهیم کرد.» (تاکیدها از نگارنده)

این جملات آنقدر زیبا هستند که ارزش چندبار خوانده شدن دارند. در گفتار توکر فلسفه و کنش سیاسی با مسئولیت گره خورده‌اند. جالب آنکه عنوان کتابی که از او در ۲۰۱۳ توسط انتشارات بیریکیم منتشر شده هم هست سیاست و مسئولیت.[9] چه معنادار. معرفی این کتاب در سایت ایده فیکس (سطوری که به رسم رایج احتمالاً به قلم خود نویسنده نگاشته شده)، ما را با فضای فکری او و دیدگاهش در مورد مسئولیت‌پذیری روشنفکرانه بیشتر آشنا می‌کند. می‌نویسد:

«در عصر نئولیبرالیسم، عقل اقتصادی امر سیاسی را در تنگا قرار می‌دهد و از خود بیگانه می‌کند. این روند، که مانعی است در برابر جریان اندیشه و کنش سیاسی، گفتگو و شنیدن متقابل که خاصه تمایز دهنده امر سیاسی است، را به آستانه ناممکن بودن سوق می‌دهد. برای خروج از چنین بن‌بستی ما احتیاج به فهم دوباره سیاست داریم. هدف مجموعه مقالاتی... که در این کتاب جمع شده هم این است: دعوت به تامل، دعوت به دردمندی در مورد سیاست!....مفاهیم بنیادینی چون "برابری"، "جهان"، "حق"، "آزادی"، "کنش"، "عدالت" [فقط با توجه] به حس مسئولیت معنا می‌یابند... ما به خاطر انسان بودنمان در برابر جهان مسئولیم.» (تاکید از من)[10]

به نظر فیلسوفانه توکر هیچ کدام از مقوله‌های نظری مهمی چون عدالت و آزادی بدون مسئولیت پذیری ما به عنوان روشنفکر یا فرد عادی در مورد آینده جامعه مان محقق نمی‌شوند. عدالت به عنوان اصل بنیادین و تنظیم‌گر «یکجا در کنار هم زیستن» انسانها، ما را مستلزم می‌کند که به سیاست «از منظر مسئولیت» بنگریم. آنچه توکر می‌گوید فقط در مورد وضعیت ترکیه صادق نیست. آموزه او در مورد رابطه سیاست و مسئولیت برای کسانی که در سایر کشورهای خاورمیانه، من جمله ایران، زیست می‌کنند نیز بسیار الهام‌بخش است. مسئولیت بهای آگاهی است.

پانویس‌ها

[1] وضعیت اضطراری اخیراً برای بار دوم برای سه ماه تمدید شد. نگا. به این لینک

[2] KHK (Kanun hükmünde kararname)

[3] به عنوان نمونه نگا. به این لینک.

[4] نگا. به این لینک.

[5] نگا. به سایت دپارتمان فلسفه در دانشگاه اژه.

[6] نگا. به این لینک.

[7] Serdar Tekin, Founding Acts: Constitutional Origins in a Democratic Age, University of Pennsylvania Press, 2016

[8] نگا. به این لینک.

[9] Nilgün Toker Kılınç, Politika ve Sorumluluk, Birikim Yay., 2013

[10] نگا. به این لینک. ترجمه از ترکی به فارسی از نگارنده.

در همین زمینه