«ساختمان پلاسکو»، نخستین آسمانخراش خاورمیانه
یوروک آماناسیان- بنایی که در ایران مظهر تجدد بود مقابل دیدگان همه فروریخت. آنچه بیش از همه نگران‌کننده است، وضعیت سایر بناهای تاریخی تهران است. آیا باید به انتظار بود تا بناهای نیم سده پیش یک به یک از بین بروند؟
یوروک آماناسیان
ساختمان پلاسکو در تهران، پیش از آتش‌سوزی
۳۰ دی ۹۵ ساختمان پلاسکو در تهران در بهت و حیرت مردم فروریخت. این حادثه تاکنون نزدیک ۷۰ مصدوم داشته ولی تعداد کشته‌شدگان آن اعلام نشده است. ساختمان پلاسکو نخستین ساختمان بلندمرتبه تمام فلزی ایران و نخستین آسمانخراش خاورمیانه بود که نیم قرن پیش مهندسان اسرائیلی آن را ساختند. بنای پلاسکو، توسط حبیب‌الله القانیان (معروف به حاج‌حبیب) رییس انجمن کلیمیان تهران، مالک کارخانه‌ی پلاسکو به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه‌ی تولیدی پلاستیک و ملامین ایران ایجاد شد. گفته می‌شود در آن زمان برخی روحانیان سیاسی تهران از جمله آیت‌الله طالقانی به ساخته شدن بلندترین ساختمان تهران توسط یهودیان ایرانی اعتراض کردند. بانی ساخت این بنا، سال ۵۷، در زندان قصر توسط خلخالی اعدام شد و اینک مردم ایران شاهد سوختن این بنای کم‌نظیر و مصدومیت و احتمالاً مرگ بسیاری از مأموران آتش‌نشانی زیر آوار آن بودند.
ساختمان آسمانخراش تمام فولادی پلاسکو در حالی جلوی چشم همه گُر گرفت و فروریخت که حتی نمای بیرونی آن کلاف‌کشی و با فولاد بسته شده بود که با این شیوه ساخت استوار، عمر مفید آن را ۲۰۰ سال تخمین می‌زدند. مردم در شبکه‌های اجتماعی خاطر نبود سیستم اطفای حریق کارآمد به شهردار تهران معترض شدند.
ساختمان پلاسکو واقع در ضلع شمال شرقی چهارراه استانبول در سال ۱۳۴۱ و در ۱۶ طبقه ساخته شد. این ساختمان در زمان خود بلندترین بنا در ایران به شمار می‌آمد. متراژ تقریبی زیربنای آن ۲۹ هزار متر مربع بود و طبقات اول تا چهارم مساحت بیشتری نسبت به سایر طبقات داشتند.
از ساختمان پلاسکو، به‌عنوان اولین ساختمان مرتفع و مدرن ایران یاد می‌شد. از عمر این ساختمان ۵۴ سال می‌گذشت و همواره یکی از نمادهای مدرنیته ایران به شمار می‌رفت. هر سال در روزهای عید نوروز در طبقه اول این ساختمان که هفت حوض داشت، هفت‌سین چیده می‌شد که خاطره آن اینک برای همیشه در آتش سوخته.
ساختمان که زمانی مظهر تجدد در ایران بود در مصادره بنیاد مستضعفان بود و پیش از این بارها شنیده شده بود که قرار است به بهانه نوسازی و بازسازی تخریب شود که هر بار با مخالفت مغازه‌داران و کسبه رو به رو شده و به زندگی خود ادامه می‌داد. مغازه‌داران حتی با تغییر نمای این ساختمان مخالف کرده بودند. کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی، بارها برای ثبت ملی آن تلاش کرده بودند، اما هرگز این اتفاق نیفتاد و این بنا در زمره میراث فرهنگی ایران جای نگرفت و حتی تعمیراتی که قرار بود برای بهبود وضعیت این ساختمان انجام شود از سوی مسئولان شهرداری صورت نگرفت.
آتش بر خاطره
ساختمان پلاسکو از جمله بناهای بلندمرتبه تهران بود که آسانسور داشت. در طبقه هم‌کف آن تعداد زیادی حوض تعبیه شده بود و مغازه‌های فروش ماهی‌های آکواریمی در آن قرار داشت. این بنای زیبا را از نظر خاطره و حافظه تاریخی بسیار ارزشمند می‌خوانند و جزو یادگارهای دوره مدرنیته به شمار می‌رفت.
احمد محیط طباطبایی، مشاور و کارشناس سازمان میراث فرهنگی در گفت و گویی با خبرآنلاین، عنوان می‌کند که پیش از این هم این ساختمان به دنبال حریق سینما تهران دچار آتش‌سوزی شده بود اما همان زمان با تدابیر درست این آتش خاموش شد و بعد از آن بود که بازار کویتی‌ها شکل گرفت. شکل‌گیری بازار کویتی‌ها و ادامه کار پلاسکو پیش از انقلاب خشم بازاری‌ها را به دنبال داشت، چرا که چهارراه استانبول به بورس مهمی از پوشاک تبدیل شده بود. درباره‌ی دلایل فروریزی و آتش‌سوزی این بنا، مسائل متعددی مطرح شده است اما بسیاری از اهالی چهارراه استانبول معتقد هستند که پیش از این هم بارها قرار بود که ساختمان پلاسکو خراب شود.
محیط طباطبایی اما عامل اصلی این فاجعه را نبود روش‌های درست اطفاء حریق و فقدان کپسول‌های آتش نشانی در مغازه‌ها بیان می‌کند: «این ساختمان در چند سال اخیر کارگاه شده بود که اصلا با کاربری آن همخوانی نداشت. متأسفانه این مسئله در بسیاری از بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی ایران دیده می‌شود. نباید فراموش کرد که بازار مولوی و بازار ۱۵ خرداد هم با وجود این همه مواد آتش‌زا هیچ‌گونه وسیله و ابزار ایمنی در برابر خطر ندارند.»
اطراف ساختمان پلاسکو، کلیسا، بناهای تاریخی و مغازه‌های عتیقه‌فروشی زیادی وجود دارد. مسئولان میراث فرهنگی تهران هنوز میزان تخریب این بناها را اعلام نکرده‌اند: «در حال حاضر برآورد خسارت به بناها و بافت تاریخی مجاور ساختمان پلاسکو تا پایان امدادرسانی و بازگشایی مسیر امکان‌پذیر نخواهد بود اما پرسنل یگان حفاظت میراث تهران برای کنترل شرایط در محدوده بافت تاریخی و موزه‌های محدوده منطقه ۱۲ در وضعیت آماده باش کامل هستند.»
بلندمرتبه‌سازی در تهران
بلندمرتبه‌سازی در ایران که از سال ۱۳۳۰ با ساختمان ۱۰ طبقه واقع در خیابان جمهوری اسلامی اثر «هوشنگ خانشقاقی» آغاز شد با ساختمان ۱۶ طبقه تجاری «پلاسکو» (۴۱-۱۳۳۹) و ۱۹ طبقه «بانک کار» (۴۷-۱۳۴۴) اثر «فرمانفرمائیان» (که تا سال ۱۳۵۰ بلندمرتبه‌ترین ساختمان تهران بود) ادامه یافت.
گفته می‌شود که با تصویب قانون تملک آپارتمان‌ها در سال ۱۳۴۳ و ماده ۱۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم در سال ۱۳۴۵، به احداث ساختمان‌های بلندمرتبه سرعت بخشیده شد که نمونه‌ی آن «ساختمان‌های بهجت‌آباد» تهران است.
در سال‌های دهه‌ی ۱۳۵۰ اما در تهران و شهرستان‌ها بلندمرتبه‌سازی اوج گرفت. مجموعه‌ی سه بلوک برج اسکان در ۲۸ طبقه (۵۶-۱۳۵۲)، برج‌های سه‌گانه «آ اس پ» در ۲۶ طبقه، پارک دوپرنس (۵۷-۱۳۵۳) در ۲۵ طبقه، برج‌های «ونک پارک» در ۲۰ طبقه و بالاخره برج جدید تهران در ۵۴ طبقه در جنوب مجموعه سه بلوک برج‌های «آ اس پ» بخش مهمی از بلندمرتبه‌سازی (برج‌سازی) در تهران است. از جمله ساختمان‌های شاخص بلند در تهران در سال‌های دهه ۴۰ ساختمان بانک کار در خیابان حافظ بود که عبدالعزیز فرمانفرمائیان آن را طراحی کرده بود.
ساختمان پلاسکو را حبیب‌الله القانیان ساخت. او متولد ۱۲۸۸ خورشیدی، از خانواده‌ای بود که به‌مدت چند دهه پیشگام نوآوری‌های تجاری و صنعتی در ایران بودند. در واقع این خانواده پس از جنگ جهانی دوم، با امتیازی که برای فروش لباس‌های متفقین به‌دست آوردند، در مسیر ثروت‌اندوزی قرار گرفتند. حبیب که کارش را در نوجوانی، در هتل یکی از اقوام آغاز کرده بود، با برادرانش در بازار به کار تجارت پرداخت. گفته می‌شود برادر حبیب به آمریکا سفری داشت و با صنعت تازه‌ی پلاستیک‌سازی آشنا شد و ایده را به ایران آورد. آن‌ها در سال ۱۳۳۷ شرکت پلاسکو و پس از آن، صنایع پروفیل آلومینیوم را تاسیس کردند.
ادامه نگرانی‌ها
آنچه بیش از همه نگران‌کننده است، وضعیت سایر بناهای تاریخی تهران است. آیا باید به انتظار بود تا بناهای نیم سده پیش یک به یک از بین بروند؟ ساختمان القانیان، آسمانخراشی نبود که به این آسانی‌ها فرو بریزد. شاید تخریب بخشی از گوشه جنوبی خیابان استانبول (سینما مولن‌روژ و کافه نبش آن) و ساخت و سازهای دیگر اینگونه زمین آن را که گفته می‌شود پی بسیار محکمی داشت، سست کرده است. در موردی مشابه، نخستین ساختمان پیش ساخته ایران نبش خیابان میرداماد را نیز به بهانه ساخت انبار، ۱۲ متر پی‌کنی کرده‌اند که به قنات آب رسیده است. این آب ثانیه به ثانیه پی این بنای ارزشمند (موزه دفینه) را نابود می‌کند تا فروریزد و باز شاهد فاجعه‌ای دیگر در تهران باشیم.
نظرها
نظری وجود ندارد.