واقعیت‌های بدیل در هورالعظیم -کدام تصویر را باور می‌کنید؟

ماجرا از اینجا آغاز شد: پنجم اسفند، رئیس‌جمهوری به همراه تیمی از معاونان و وزرا برای رسیدگی به بحران ریزگردها در خوزستان به اهواز سفر کرد؛ چهار روز پس از آنکه فرمانداری انتظامی خوزستان هرگونه تجمع مردمی در اعتراض به بحران زیست‌محیطی این استان را غیر قانونی خواند.

معصومه ابتکار سال‌هاست که هدفی محبوب برای اصولگرایان به شمار می‌آید. به ویژه پس از اعتراضات به نتایج انتخابات سال ۸۸، محافظه‌کاران این تنها زن عضو «دانشجویان پیرو خط امام»، از پایه‌گذاران حزب مشارکت و منتقد دولت محمود احمدی‌نژاد را «فتنه‌گر» می‌خواندند.

دقیقاً از همان زمان، اختلال و بر هم زدن سخنرانی‌های او باب شد؛ اتفاقی که بار دیگر در آخرین سال دولت یازدهم و نهمین بازدید او از خوزستان در سه سال گذشته رخ داد، اما این‌بار با یک تفاوت عمده: معترضی که سخنرانی ابتکار را قطع کرد علی ساری، نماینده اصلاح‌طلب اهواز بود.

علی ساری در نشستی که حسن روحانی و بسیاری از مسئولان دولتی و استانی حضور داشتند، با صدای بلند به اظهارات معصومه ابتکار درباره احیای تالاب هورالعظیم اعتراض کرد:

«کجای هورالعظیم آب دارد که ما نمی‌بینیم؟ کجا مردم در حال ماهیگیری در تالاب‌ها و هورهای خوزستان هستند؟ پدرم در نزدیکی هور زندگی می‌کند، هور آبگیری نشده و نکاتی که گفتید صحت ندارد. سازمان محیط زیست باید پاسخگوی کم‌کاری‌ها و بی‌توجهی‌های خود به پدیده گرد و غبار و مردم خوزستان باشد. چندبار گفتم این دروغ‌ها را تحویل مردم ندهید».

با انتشار فیلم اعتراض نماینده اهواز به ابتکار، این خبر بازتاب گسترده‌ای در افکار عمومی یافت. رسانه‌ها منتقد ادعای رئیس سازمان محیط زیست را «دروغ خواندند». در مقابل ابتکار و شماری از مسئولان دولتی به این انتقادها واکنش نشان دادند.

حالا که چند روزی است گرد و غبار خوزستان خوابیده، وضعیت تالاب «هورالعظیم» به نقطه اصلی جدال و راستی‌آزمایی ادعاهای دولت و منتقدان بدل شده است.

هر چند این نخستین باری نیست که احیای تالاب «هورالعظیم» محل نزاع و مجادله می‌شود.

اقتصاد سیاسی هورالعظیم

آغاز جنگ ایران و عراق، آغاز نابودی تالاب هورالعظیم هم بود.

هورالعظیم در دوران رونق، معیشت بسیاری از روستا و شهرهای پیرامونش را تأمین می‌کرد. ساکنان اطراف این تالاب عمدتاً به گاومیش داری، صید ماهی و پرندگان، حصیر بافی، نی بری و کشاورزی مشغول بودند.

هورالعظیم در حالی بزرگترین تالاب خوزستان به شمار می‌آید که تنها یک سوم آن در ایران است و مابقی مساحتش در عراق. موقعیت ژئوپلتیک این تالاب سبب شد به یکی از جبهه‌های اصلی جنگ هشت ساله بدل شود و عملیات‌های زیادی در آن صورت بپذیرد.

هشت سال جنگ شمار زیادی از محلی‌های را ناچار به مهاجرت کرد. اما پایان جنگ تخریب این تالاب را متوقف نکرد.

هر دو دولت متخاصم دلایل کافی برای عدم توجه به این تالاب داشتند: برای صدام حسین دیکتاتور وقت عراق، محلی‌های هورالعظیم شیعیان بالقوه خطرناک و مخالف دولت مرکزی محسوب می‌شدند. برای حکومت جمهوری اسلامی هم، ساکنان این منطقه عمدتاً از اقلیت عربی بودند که در دوران جنگ بدبینی به آنها افزایش پیدا کرده بود.

با این حال صدام حسین که به طور جدی سیاست کوچ و جابه‎جایی شیعیان و کردها را در پیش گرفته بود، پس از جنگ آب ورودی به هورالعظیم را بست. برخی از کارشناسان ‌می‌گویند تا زمان سقوط صدام در سال ۲۰۰۳، ۹۰ درصد این تالاب خشک شده بود.

خشکاندن هورالعظیم اما دلایل دیگر هم داشته است: استفاده کشاورزی و استخراج نفت.

دستکم از زمان روی کار آمدن دولت یازدهم، معصومه ابتکار مقصر اصلی خشکی این تالاب را‌ اکتشاف و استخراج نفت در محدوده این تالاب دانسته که در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد رخ داد.

ابتکار که احیای ۷۰ درصد تالاب هورالعظیم را مهم‌ترین اقدام دولت برای مقابله با کانون‌های داخلی گرد و غبار می‌داند گفته در سال ۱۳۹۲ این تالاب به کلی خشک شده بود.

اکنون در حالی که این آمار با مخالفت شماری از نماینده خوزستان در مجلس شورای اسلامی و خبرگان روبرو شده، معصومه ابتکار ۱۲ اسفند در آخرین اظهار نظر خود گفته:

«نمی‌دانم سر و صداها برای چیست و نمی‌دانم چرا این حقیقت، این خورشید تابانی که در آسمان است را عده‌ای می‌خواهند انکار کنند».

آذر سال جاری نیز معصومه ابتکار با انتشار چهار عکس به مقایسه وضعیت هور العظیم پیش از سر کار آمدن دولت روحانی و آبگیری تالاب در آذرماه ۱۳۹۵ پرداخت.

اما در آن زمان هم، انتشار این عکس از سوی او مورد تردید منتقدان قرار گرفت. آنها از معصومه ابتکار خواستند که مبنای اعلام آمار آبگیری ۶۳ درصدی تالاب را اعلام کند. ابتکار اما برای اثبات این موضوع به مقایسه عکس‌های ماهواره‌ای ارجاع داد.

اکنون ابوالفضل آبشت، مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران می‌گوید:

«این آمارها مردم را سردرگم می‌کند. خود ما هم متر نکرده‌ایم که ٦٣‌درصد احیا شده یا ٧١ درصد. هر آماری براساس معیاری است و این آمارها مردم را سردرگم می‌کند. بحران را نباید با عدد و رقم شمرد»

اگرچه انتقادها به معصومه ابتکار به سه موضوع دیگر هم باز می‌گردد. یکی وجود دکل‌های نفتی و جاده شرکت نفت در فضای تالاب، دومی آبیاری تالاب با آب غیر شیرین فاضلاب‌ها و پساب‌های کشاورزی و دیگر پروژه‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون.

ارزش افزوده نفت بر تالاب

علی ساری، نماینده‌ای که صدای اعتراضش چندی است معصومه ابتکار را درگیر کرده، درباره توسعه میدان‌های نفتی در هورالعظیم گفت که دکل‌های نفتی و جاده‌های شرکت نفت هنوز در فضای تالاب وجود دارد و مشخص نیست که چه کسی این اجازه را به آنها داده است.

قاسم ساعدی، نماینده دشت آزادگان در مجلس هم آذرماه امسال با اشاره به ایجاد حفاری، ساخت سیل‌بندها و احداث جاده در وسط هور از سوی وزارت نفت گفته بود: «وزارت نفت فقط به فکر حفاری و استخراج نفت است و همین عامل سبب شد که تنها راه معیشت از مردم گرفته و به‌جای آن دود، مواد زائد و سموم نفتی نصیبشان شود».

تالاب هورالعظیم در منطقه مرزی دشت آزادگان در غرب استان خوزستان واقع شده، جایی که در نقشه توسعه میدان نفتی آزادگان قرار داشت.

اشتراک میدان نفتی این منطقه با عراق، یکی از مواردی بود که به توسعه سریع پروژه‌های اکتشاف و استخراج در این منطقه انجامید. اما سرعت بخشیدن به توسعه پروژه برای رقابت با عراق و انصراف شرکت‌های خارجی باعث شد تا یک شرکت  ایرانی به نام نفت پرشیا با مدیریت غلامحسین نوذری، وزیر سابق نفت، بدون در نظر گرفتن استانداردهای زیست محیطی و با تکنولوژی‌ها قدیمی به توسعه‌بخشی میدان «یاران شمالی» دست بزند.

بر اساس گزارش‌های رسمی جاده‌سازی غیرضروری، عدم رعایت عرض مورد توافق درباره جاده‌ها، دفع پسماندهای حاصل از حفاری چاه‌ها و پساب‌های تخلیه‌شده در تالاب از موارد تخلف وزارت نفت بوده است. با این حال این وزارتخانه تا کنون هیچ خسارتی را برای لطمات زیست محیطی ناشی از فعالیت‌هایش پرداخت نکرده است.

با این حال معصومه ابتکار می‌گوید از اوایل سال ۹۳ و با همراهی وزارت نفت، عملیات برداشتن موانع و باز کردن دریچه های تالاب آغاز و حق آبه هورالعظیم از رودخانه کرخه تأمین شده است.

بالاترین مقام زیست محیطی ایران می گوید معیشت، گردشگری و ماهیگیری دوباره در هور العظیم جان گرفته است.

تالاب بی نیزار و ماهی

اما منتقدان از جمله علی ساری، نماینده اهواز می‌گویند اساساً آب هور العظیم آلوده به مواد رادیواکتیو است و ماهیگیری در آن انجام نمی‌شود.

منتقدان می‌گویند تالاب با پساب تصفیه‌نشده صنعتی و کشاورزی از جمله فاضلاب نیشکر آبگیری می‌شود و آب این تالاب دیگر شیرین نیست. معصومه ابتکار اما این انتقادات را «دروغ محض می‌خواند» و می‌گوید این تالاب تنها از رود کرخه آبگیری شده است. او در همین رابطه فیلمی را هم بازنشر کرده است. حسن روحانی هم تأیید کرده که در عمر سه ساله دولت او چهار ‌میلیارد متر مکعب آب به هور ریخته‌ شده.

ابتکار اظهارات منتقدان درباره هور العظیم را اخباری منفی می‌داند که قصد آن ایجاد فضای یأس و اتهام زنی به دولت است. ابتکار از گروه‌های حقیقت یاب و زیست محیطی خواسته به منطقه بروند و گزارش تهیه کنند.

اما به گفته منتقدان در تالابی که به تنوع زیستی شهره بود دیگر هیچ موجود زنده‌ای از جمله ماهی وجود ندارد. افزون بر این، آنها می‌گویند در تالابی که سراسر نیزار بود اکنون نیزاری دیده نمی‎شود.

جایگزینی صنعت سدسازی با انتقال آب

اما معترضان می‌گویند سویه دیگر بحران به پروژه‌های انتقال آب از سرشاخه‌های هامون و سدسازی گسترده باز می‌گردد.

حتی پس از آنکه به دستور رئیس جمهوری پروژه‌های گسترده سدسازی که عمدتاً زیر نظر شرکت‌های وابسته به سپاه پاسداران قرار داشت، تا حدی متوقف شد، اکنون سرمایه این صنعت در حال انتقال به پروژه‌های انتقال آب است.

خوزستان همچون چهارمحال بختیاری از جمله استان‌های پر آبی بود است که با شدت گرفتن تنش آبی و خشکسالی در ایران، مبدأ پروژه‌های انتقال آب شد.

استان اصفهان و استان‌های مرکزی فلات ایران از جمله مقصدهای اصلی انتقال آب از سرشاخه‌های کارون هستند.

درخواست توقف این پروژه‌ها از جمله خواسته تجمع کنندگان در روزهای بحرانی اهواز بود. مطالبه‌ای که از سوی نمایندگان خوزستان در مجلس هم تکرار شد. اما اکنون علی ساری می‌گوید با وجود قول‎های مساعد دولت برای پرداخت حق‌آبه تالاب‌های استان، تجربه نشان می‌دهد که اراده‌ای به توقف آن نیست.

پنجشنبه ۱۲ اسفندماه، عباس پاپی‌زاده نماینده دزفول هم که مسئله اصلی محیط زیست خوزستان را پروژه‌های انتقال آب می‌داند گفت:

«کار کمیته حقیقت یاب که در خصوص طرح‌های انتقال آب با دستور رییس جمهور شکل گرفت با روندی که پیش رفت عملاً یک وقت تلف کردن است. دولت و وزارت نیرو با کمیته حقیقت یاب از طرح‌های انتقال آب هیچ همکاری نکردند و تنها وقت تلف شد. گام اساسی و اصلی ما اکنون استیضاح وزیر نیرو است».

نمایندگان خوزستان انتقاد می‌کنند که تا کنون برای احیای هورالعظیم بودجه در نظر گرفته نشده. گرچه در ۱۰ روز گذشته به پیشنهاد دولت، مجلس ایران در لایحه بودجه سال ۹۶، ۱۰۰ میلیون دلار برای مقابله با ریزگردها در نظر گرفت. اوایل اسفند ماه امسال نیز  دولت حسن روحانی برای اجرای یک برنامه کوتاه مدت جهت مقابله با ۳۰ هزار هکتار از کانون‌های فوق بحرانی گرد و غبار در خوزستان ۳۰ میلیارد تومان بودجه اختصاص داده بود.

تصویب این بودجه‌ها پس از آن صورت گرفت که با بالاگرفتن بحران ریزگرد و قطع برق و آب در خوزستان، از دولت ایران انتقاد شد که ظرف سه سال گذشته تنها ۱۰ درصد بودجه مصوب برای مقابله با منشأ تولید ریزگرد را تأمین کرده است. علاوه بر این اعلام شده بود که دولت در لایحه بودجه سال ۱۳۹۶ نیز هیچ بودجه‌ای برای حل مسئله گرد و غبار در این استان اختصاص نداده است.

جنجال‌های اخیر بر سر استخراج نفت، وضعیت هورالعظیم، سدسازی و پروژه‌‌ انتقال آب نشان می‌دهد که مسئله گرد و غبار استان خوزستان تنها سیمپتوم و لایه قابل مشاهده بحرانی است که سراسر اکوسیستم طبیعی این منطقه را درگیر  کرده است؛ جنجال‌هایی که با اعتراض علی ساری در جریان سخنرانی معصومه ابتکار شدت گرفت.

با این حال اعتراض‌های علی ساری شاید از آخرین شانس‌های اعتراض مستقیم به مسئولان در طول مدت سخنرانی آنها در جلسات عمومی باشد؛ چراکه مجلس ایران درحال تصویب طرحی است که بنابر آن برهم‌زنندگان مراسم رسمی مجازات خواهند شد.

در حال حاضر آنچه روشن است، آبگیری بخش‌هایی از این تالاب همزمان با ادامه استخراج نفت از این منطقه است. هرچند هنوز مبنایی برای تخمین درصد آبگیری این تالاب اعلام نشده است.

در همین زمینه