• نگاه نزدیک
مردم چه کتاب‌هایی می‌خوانند؟
س. اقبال - این پرسشی است که هر کتابداری در کتابخانههای عمومی، به راحتی می‌تواند به آن پاسخ دهد: کتاب‌های تعبیر خواب، روانشناسی، برخی کتاب‌های مذهبی.
مردم چه کتاب‌هایی می‌خوانند؟ کافی‌ست به قفسه کتابخانههای عمومی نگاهی بیندازیم. (عکس از آرشیو: کتابخانه عمومی در اصفهان)
مردم عادی چه کتاب‌هایی می‌خوانند؟ این پرسشی است که هر کتابداری در کتابخانههای عمومی، به راحتی می‌تواند به آن پاسخ دهد. گفتنی است که کتابخانههای عمومی ایران را بر اساس رده‌بندی دیویی سامان بخشیده‌اند که از آن با عنوان دهدهی نیز نام می‌برند. چون موضوع‌های دانش بشری را به ده گروه تقسیم نموده‌اند و این گروه‌های دهگانه نیز هر کدام به سهم خود به ده گروه کوچک‌تر تقسیم می‌گردند. تا جایی که این تقسیم‌ها همچنان تا رده‌های محدودتری راه می‌برند.
نخستین تقسیم از رده‌بندی دیویی کلیات نام می‌گیرد. زمانی در سال‌های دهه‌ی ۱۳۷۰ و اوایل ۱۳۸۰ در این گروه از کتاب‌ها، موضوعِ کامپیوتر بیشترین خواننده را به همراه داشت. چون هنوز هم در ایران کاربری کامپیوتر دانشی نو شمرده می‌شد. ولی بعدها، با همگانی شدن آموزش کامپیوتر در مدارس و دانشگاه‌ها، اهمیت آن برای کتابخوانان کاهش گرفت.
اینک در رده‌ی کلیات، کتاب‌های تعبیر خواب از اقبال خوبی بین خوانندگان سود می‌جوید. همچنان که در بازار کتاب نسخه‌های متفاوتی از تعبیر خواب ابنِ سیرین رواج دارد که مردم نیز به آن‌ها اشتیاق نشان می‌دهند. جدای از این در سال‌های اخیر نسخه‌های جدیدتری از تعبیر خواب از زبان‌های اروپایی به زبان فارسی ترجمه شده‌اند. برخی از این کتاب‌ها همانند فرهنگ و واژه‌نامه هر نشانه‌ای را به گونه‌ای مستقل توضیح می‌دهند. با این همه در این دسته از واژه‌نامه‌های تعبیر خواب، نشانه‌های بومی و منطقه‌ای جایی ندارند و مخاطب هم نمی‌تواند به چند و چون تعبیر همه‌ی خواب‌هایش دست یابد. شال سبز، ختم انعام، ضریح حضرت و زن چادر به سر، تنها پاره‌ای از همین نشانه‌های بومی و محلی به حساب می‌آیند که در واژه‌نامه‌های اروپایی نمی‌توان نام و نشانی از آن‌ها یافت.
در رده‌بندی دیویی بعد از کلیات سراغ روانشناسی و فلسفه می‌روند. در این گروه از کتاب‌ها موضوع‌هایی از روانشناسی تجاری و عامه‌پسند بیشتر مورد استقبال خوانندگان عادی قرار می‌گیرد. به سوی کامیابی، از حال بد به حال خوب و خلاصه زنان ونوسی و مردان مریخی نمونه‌هایی از همین کتاب‌ها شمرده می‌شوند که خوانندگان از هر گروه و سنی نسبت به خواندن آن‌ها بی‌تفاوت باقی نمی‌مانند. همچنین طالع‌بینی از هر نوعی که باشد کنجکاوی خواننده‌ی عادی را برمی‌انگیزد؛ حال طالع‌بینی چینی و هندی باشد یا فال با قهوه و نخود، چندان فرقی نمی‌کند. ضمن آنکه کتاب‌خوان عادی و معمولی هیچوقت ذهنش را با پیچیدگی‌های فلسفی درگیر نمی‌بیند. او به گمان خویش می‌خواهد از هر چه چون و چرایی در هستی رهایی یابد.
در تقسیم‌بندیِ موضوعیِ دیویی هرچند جایگاه کوچکی به اسلام اختصاص می‌یابد، ولی با استفاده از اعشار جای آن گسترش می‌یابد. بسیاری از خوانندگان هم کتاب‌های مورد نیاز خود را از همین گروه به امانت می‌برند. با تمامی این احوال در کتابخانههای عمومی ایران بنا به رویکردی سیاسی تنها کتاب‌های مربوط به مذهب شیعه را در قفسه چیده‌اند. به عبارتی دیگر در مخزن کتابخانه، کتابی را از مذهب‌های دیگر نمی‌توان سراغ گرفت. کتاب‌های "تاریخ فرق اسلامی" نیز تنها نام و نشان نویسندگان شیعه را با خود به همراه دارد. در همین گروه زندگی‌نامه‌ی امام‌ها همه در قفسه به خط شده‌اند. در مناسب‌های تولد و مرگ امامان خوانندگان آن‌ها هم فزونی می‌گیرد. عده‌ای به دلیل درس و مشقی کلاسی و دانشگاهی به اجبار به آن‌ها روی می‌آورند و عده‌ای هم می‌خواهند در مسابقات فصلیِ ولادت یا رحلتِ آن‌ها شرکت کنند و جایزه بگیرند. در همین گروه "عایشه بعد از پیغمبر" از کتاب‌های محبوب بسیاری از خوانندگان عادی به حساب می‌آید. چون بر بستری از کنجکاوی ساده‌دلانه، همگی می‌خواهند بدانند که خلاصه بعد از پیامبر روزگار عایشه چه‌گونه به سر آمد.
رده‌ی بعدی با کتاب‌های جامعه‌شناسی آغاز می‌شود. در این گروه بیش از همه دانشجویان کتاب‌های جامعه‌شناسی عمومی را به عنوان کتابی درسی امانت می‌برند. پس از آن کتاب‌های آسیب‌شناسی اجتماعی و زنان نیز به دلیل کاری درسی و کلاسی مورد استفاده‌ی گروه‌هایی از دانشجویان قرار می‌گیرد. در گروه سیاست هم کتاب‌هایی از آثار کلاسیک در قفسه‌ها به چشم می‌آید که کسی به آن‌ها چندان اقبال نشان نمی‌دهد. ارسطو، افلاطون، منتسکیو و نظام‌الملک همگی در کنار هم به صف شده‌اند اما به دنبال مشتری و خواننده راه به جایی نمی‌برند. پس از این‌ها در گروه علوم تربیتی کار و بار کتاب‌های کمک درسی و آموزشی حسابی رونق دارد. خوانندگان کتاب‌های کمک آموزشی آرزویی را در دل می‌پرورانند که شاید بتوانند به اتکای خواندن آن‌ها درس و مشق خود را به نحو مطلوب به پایان برسانند و از کار خود نتیجه‌ی لازم بگیرند.
در قفسه‌های بعدی چشم خواننده بیش از همه به کتاب‌هایی پیرامون زبان به خصوص زبان فارسی بر می‌خورد. بین کتاب‌های زبان، گرامر انگلیسی، صرف و نحو عربی و دستور زبان فارسی فضای بیشتری را در برمی‌گیرند. کلیه‌ی واژهنامهها نیز از هرزبانی که باشند در همین رده جا می‌گیرند. اما واژهنامهها، فرهنگ‌ها و دیکشنری‌ها همه از کتاب‌های مرجع به حساب می‌آیند و کتابدارانِ کتابخانه، کتاب‌های مرجع را هرگز امانت نمی‌دهند.
پس از آن مجموعه‌هایی از علوم خاص و سپس علوم کاربردی و مهندسی به صف می‌شوند که بیشتر به کار درس و مشق دانشجویان می‌آید. در نتیجه هرگز نمی‌توان برایشان خواننده‌ای عمومی دست و پا کرد.
پس از این‌ها کتاب‌های هنر را چیده‌اند. در اینجا کتاب‌های نقاشی، تئاتر، عکاسی و سینما همه به امید خواننده‌ای مشتاق ردیف شده‌اند. خوانندگان این گروه از کتاب‌ها نیز کم نیستند. تصویرهایی که در این گروه از کتاب‌ها می‌آورند به اشتیاق خواننده یاری می‌رساند.
پس از کتاب‌های هنر، شکل و شمایل کتاب‌های ورزشی و یا تفریحی پیدا می‌شود. این گروه از کتاب‌ها نیز همانند کتاب‌های هنری با اقبال بسیاری از خوانندگان روبه‌رو هستند. چون موضوع، عکس و تصویر کتاب، مشوق و محرکی مناسب برای تشویق خواننده به کتابخوانی خواهد بود.
در اکثر کتابخانههای عمومی رمان‌ها را بیش از هر کتابی به امانت می‌برند. از گروه رمان‌های ایرانی خوانندگان به بزرگ علوی، آل‌احمد، دولت‌آبادی و احمد محمود بیشتر روی می‌آورند. گفتنی است در گروه رمان‌های فارسی از صادق هدایت چندان نام و نشان درست و دقیقی در قفسه‌ها به چشم نمی‌آید. همچنین حجم زیادی از رمان‌ها و نمایشنامه‌های نویسندگان ایرانی هرگز به قفسه‌ی هیچ کتابخانه‌ای راه پیدا نمی‌کنند. با این همه حوانندگانِ رمان‌های عامه‌پسند در آمار رمان‌های خوانده شده همچنان به پیش می‌تازد. زیرا اعضای کتابخانه به رمان‌های پلیسی، عاشقانه و حتا تاریخی و بازاری اقبال به‌تری نشان می‌دهند.
بدون تردید مردم کتاب‌های رمان و داستان را بیشتر از شعر می‌خوانند. تا جایی که خواندن شعر به همان چند چهره‌ی پرآوازه از شاعران نیمایی معاصر محدود باقی می‌ماند. دیوان شاعران کلاسیک فارسی نیز انگار بیشتر به کار درس و مشق دانش‌آموزان و دانشجویان می‌آید. کم‌تر اتفاق می‌افتد که کسی به گونه‌ای جدی و غیر درسی دیوانی از شاعران قدیمی را دوره کند. پیداست که این نوع از شعر مشتاقان خود را اغلب از افراد مسن برمی‌گزیند.
چنین قضاوتی در خصوص ادبیات خارجی نیز صدق می‌کند. چون اینجا نیز بدون آنکه اشتیاقی به شعر و نمایشنامه در کار باشد همه به دنبال رمان‌های آمریکایی، انگلیسی، فرانسوی و آلمانی می‌گردند. گفتنی است که در تقسیم‌بندی دیویی ادبیات آمریکا از ادبیات انگلیس (بریتانیای کبیر) جدا می‌شود. حتا در این تقسیم‌بندی، ادبیات آمریکا را پیش از ادبیات کشور انگلیس می‌آورند. با همین دیدگاه زبان واحد انگلیسی را به هیچ می‌شمارند تا جغرافیای کشورها مبنا قرار گیرد.
پس از ادبیات خارجی کتاب‌های جغرافیا و تاریخ جانمایی می‌شوند. در کتابخانههای عمومی ایران قفسه‌های تاریخ را از هر چه خاطرات جنگ عراق و ایران انباشته‌اند. جدای از این کتاب‌هایی از مدح و ثنای مقامات دولتی و پیکار حکومت با مخالفان سیاسی، تمامی قفسه‌ها را اشغال نموده‌اند. این گروه از کتاب‌ها خواننده‌ای ندارند، ولی با این همه دولت ضمن کتاب‌سازی‌های خود تلاش فراوانی برای تبلیغ و رونق آن‌ها به کار می‌برد. از سویی دیگر کتاب‌های تاریخی بیش از همه از سوی اعضای مسن کتابخانه امانت برده می‌شوند. در این گروه هم، اعضای کتابخانه کتاب‌های تاریخ مشروطه را بیشتر می‌خوانند. پس از آن خاطرات مردان سیاسی معاصر نیز از نگاهِ خوانندگان مسن پنهان نمی‌ماند. عده‌ای نیز با نگاهی مفاخره‌آمیز به پیشینه‌ی ایران، به سراغ کتاب‌های تاریخی با موضوع پیش از پیدایی اسلام می‌روند. چون دوست دارند از هخامنشیان و ساسانیان بیشتر بدانند. برخی نیز به کتاب‌های تاریخی شبهِ رمان روی می‌آورند. در همین راستا خواندن خواجه‌ی تاجدار و یا سینوهه علی‌رغم گذشت چند دهه همچنان بین خوانندگان ایرانی رونق دارد.
نظرها
نظری وجود ندارد.