عاج: قدرت و شکار در آفریقا

در حالی که شیوه‌ زندگی‌ِ انسان‌ها، از طریق پدیده‌هایی چون آلودگیِ محیط زیست و گرمایش جهانی، برخی گونه‌ها را به‌طور غیرمستقیم در خطر نابودی قرار داده است، برخی گونه‌ها هم مستقیماً در نتیجه‌ی کسب و کار و تجارت‌های پرسود انسان‌ها در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. یکی از این گونه‌ها فیل‌ها هستند و آن هم به‌دلیل تجارت عاج. در این زمینه کتاب «عاج: قدرت و شکار در آفریقا» بسیار خواندنی است. این کتاب به‌تازگی در انتشارات آکسفورد و به‌قلم کیث سمرویل منتشر شده است.

از سال ۲۰۰۷ تاکنون نیمی از فیل‌های تانزانیا برای عاج‌هایشان کشته شده‌اند. درباره‌ گله‌های فیل‌ها در شمال موزامبیک و در طول نوار سبز در آفریقای مرکزی نیز اوضاع به همین اندازه هشدارآمیز است و کمابیش دو-‌سوم از فیل‌های جنگلی به‌دلیل تجارت عاج از میان رفته‌اند.

در سال ۱۹۸۹ تجارت عاج ممنوع شد و امید می‌رفت این ممنوعیت به شکار فیل پایان دهد و در درازمدت تقاضا برای عاج را کاهش دهد. با این حال، با افزایش بی‌رویه در شکار فیل و قاچاقِ عاج در هزاره‌ی جدید، چنان امیدی از میان رفته است. این افزایش دوباره به چه دلیل است؟

پاسخ به این پرسش آسان نیست. از دوران باستان، کشتار فیل‌ها در حد و اندازه‌ی بالا برای عاج‌هایشان به دلیل تقاضاهایی از بیرون از منطقه‌ی فیل‌ها در آفریقا بوده است – از فرعون‌های مصر گرفته تا امپراتوریِ رم و عصر صنعتی‌شدن در اروپا و آمریکای شمالی و پس از آن طبقه‌ی مرفه جدید در چین.

چه کسی شکار می‌کند و چرا؟ در سال‌های اخیر گزارش‌های تکان‌دهنده شکار در مقیاس گسترده را به شورشیان و گروه‌های مسلح – به ویژه‌ گروه الشباب در سومالی – نسبت داده‌ و بدین سان دو شرّ‌ یعنی تروریسم و شکار را به هم پیوند زده‌اند. اما این تحلیل تا چه اندازه درست است؟ این کتاب یک بررسیِ تازه و بی‌سابقه به دست می‌دهد درباره‌ تاریخ و سیاست عاج در آفریقا، و توضیح می‌دهد که چرا شکار در آفریقا روی می‌دهد و چرا آنچه باید نگران‌مان کند نه شورشیان بلکه نقش فساد مالی و جنایت و سیاست در این زمینه است.

نویسنده‌ انگیزه‌ی خود برای نوشتن کتاب را چنین شرح می‌دهد:

تجارت عاج تاریخی پیچیده و اقتصاد سیاسی‌ای پیچیده دارد. به همین دلیل انگیزه‌هایی که به این کتاب انجامیده هم پیچیده‌اند و به‌آسانی شناخته نمی‌شوند. من در طیِ دوره‌ای چهل ساله در زمینه‌ توسعه‌ سیاسی و اقتصادی، و نزاع‌ها و ارتباط‌ها در آفریقا مطالعه کرده و در این زمینه گزارش‌هایی ارائه کرده‌ام. در این مدت همواره به حیات وحش و بهره‌برداری از آن و پاسداری از آن سخت علاقه‌مند بوده‌ام. در مستندهایی که درباره‌ی تنگناهای حفاظت از محیط زیست و به‌ویژه مسئله‌ عاج برای رادیو بی‌بی‌سی تهیه کرده‌ام نیز این علاقه‌ی من بازتاب یافته است. سفری برای تهیه‌‌ی برنامه به بوتسوانا در سال ۱۹۹۳ به من کمک کرد درباره‌ی ارزش فیل‌ها و عاج‌هایشان مفصل‌تر بدانم و نیز درباره‌ی مجادله‌های شدید راجع به اخلاق تجارت عاج هم برای محافظت از فیل‌ها و هم برای منفعت مردمانی که در منطقه‌ی فیل‌ها می‌زیستند. حوزه‌ پژوهشیِ من در شبکه‌ی بی‌بی‌سی و کار روزنامه‌نگاری من مربوط بود به ممنوعیت تجارت عاج و نیز بحث‌ مربوط به آن در «پیمان تجارت جهانی درمورد حفاظت از زیاگان و گیاگان (به‌ترتیب به مجموعه‌ی گونه‌های جانوری و گیاهی اطلاق می‌شود که در یک دوره‌ی معین در یک منطقه‌ی جغرافیایی می‌زیند – این دو واژه پیشنهاد فرهنگستان است)» و بحث‌های آتشین میان محافظه‌کاران که از ممنوعیت مطلق پشتیبانی می‌کردند و کسانی که معتقد بودند تجارت ضابطه‌مند و استفاده‌ی پایا در درازمدت رهیافت‌های مؤثرتری برای پاسداری از حیاط وحش و توسعه هستند. علاقه و دلبستگیِ من به این موضوع در طیِ‌ سده‌ها همچنان باقی بود و این علاقه را مشاهدات دسته‌اول من در چند سفر کاری و شخصی به آفریقا و آشنایی اتفاقی با بسیاری از مدافعان حیات‌ وحش تقویت می‌کرد.

کشورهای گوناگون در منطقه‌ی فیل‌ها در آفریقا تاریخچه‌های ناهم‌سانی دارند؛ این کشورها گاهی با هم می‌آمیزند و گاهی از هم دور می‌شوند، اما ‌همه‌ی آنها در تجارت عاج در دوران جدید و توسعه‌ی شکار و فساد مالی که آن تجارت را دوام می‌بخشد دخالت دارند – و البته اینها همه از تقاضاهایی از خارج از منطقه‌ی فیل‌ها انگیزه می‌گیرند. این کتاب بر تأمین عاج در آفریقا برای تجارت متمرکز است و تقاضا برای عاج یا ساختار تجارت عاج در بیرون از آفریقا را بررسی نمی‌کند – این دومی موضوعی جداگانه است که به جای خود کارشناسانی که در این زمینه شایستگی دارند به آن پرداخته‌ و می‌پردازند.

ساختار کتاب

این کتاب یک ترتیب زمانی را در خود دارد؛ با فصلی درباره‌ی ارتباط‌های اولیه‌ی انسان و فیل‌ها و استفاده از آنها آغاز می‌شود که در این فصل طرحی ترسیم می‌شود از پیدایش تجارت جهانیِ عاج و جایگاه آفریقا در این تجارت. فصل دوم این مسئله را می‌کاود که چگونه در سده‌ نوزدهم میلادی رقابت بر سر تجارت عاج در مقیاس وسیع برای برآوردنِ تقاضاها در اروپا و آمریکای شمالی شکل گرفت. در فصل سوم گسترش تجارت عاج در نظام استعماری بررسی می‌شود یعنی زمانی که مالکیت آفریقایی‌ها بر حیات وحش سلب شد و آنان دیگر حق نداشتند از آن بهره‌برداری کنند و زمانی که شکار برای تجارت و کسب‌وکارهای بزرگ جای خود را به حفاظت از طبیعت داد که این کار به‌نوبه‌ی خود باز بیش‌تر دست مردمان محلی را از حیات وحش کوتاه کرد. در فصل چهارم تغییرات و تداوم در تجارت عاج و مدیریت حیات وحش پس از کسب استقلال در شرق آفریقا بررسی می‌شود. فصل پنجم همین موضوع را درباره‌ی آفریقای مرکزی و جنوبی بررسی می‌کند. فصل ششم بحث‌های بسیار تند و تیز میان گروه‌های مختلف طرفدار حفاظت از حیات وحش را بررسی می‌کند و می‌کوشد این مجادله‌ها را حل و فصل کند. و در فصل هفتم دوره‌ی پس از ممنوعیت تجارت عاج بررسی می‌شود. سرانجام، در فصل نتیجه‌گیری گرایش‌های درازمدت و عوامل عمده‌ای که در اقتصاد سیاسیِ تجارت عاج دخیل هستند بررسی می‌شود و بر این نکته تأکید می‌شود که ممنوعیتی که در سال ۱۹۸۹ درمورد صادرات عاج وضع شد نه‌تنها شکار فیل‌ها را متوقف نکرده بلکه حتا ممکن است آن را تقویت کرده باشد، چراکه تازه در دهه‌ی پس از ممنوعیت تقاضا برای عاج از سوی چین بسیار افزایش یافت.

تازه‌ترین کتاب‌ها در حوزه محیط زیست

در همین زمینه