تحول زیستی در ژرفای اقیانوس اطلس

برایان هندورک ـ دانشمندان مستقر بر عرشه کشتی تحقیقاتی «سلتیک اکسپلورر» (Celtic Explorer)، در ژرفای اقیانوس اطلس شمالی، مجموعه‌ای نادر از منافذ فعال آتشفشانی و دودکش‌هایی به بلندای یک ساختمان سه طبقه را یافته‌اند.

«جان کاپلی» (John Copley)، زیست‌شناس دریایی حاضر در این کشتی، در شرح این کشف می‌گوید: «تکامل زیستی در اینجا غوغا می‌کند.» این ناحیه پر است از حیوانات عجیبی که «احیاناً قدمت زندگیشان در این منطقه به یک هزارسال می‌رسد».

حوزه اکتشافی مزبور، در راستای خط‌الراس بین اقیانوسی واقع شده است؛ رشته‌کوه زیردریایی عظیمی که در قداقد اقیانوس اطلس امتداد یافته و محصول جدایی آهسته صفحات پوسته‌ای زمین از یکدیگر است. به‌گفته «اندی ویلر» (Andy Wheeler) که سرپرستی این پژوهش اکتشافی را به عهده دارد، نخستین منطقه پوشیده از منافذ گرمابی (Hydrothermal) که در تیررس دانشمندان قرار گرفت، در شمال ناحیه «آزور» و در ژرفای سه کیلومتری آب واقع شده بود. او می‌گوید: «این منطقه در کف پرتگاه شیب‌داری مربوط به یک گسل ۲۰۰ متری جای گرفته است».

ویلر که زمین‌شناسی از یونیورسیتی کالج ایرلند است، می‌افزاید: «زیردریایی بی‌سرنشین متعلق به گروه (موسوم به ROV) از کنار دیواره این پرتگاه، پایین و پایین‌تر رفت؛ دیواره‌ای که پوشیده از لجن باکتریایی بود. تا بدانجا رفت که موفق به تماشای ستون‌های دود برخاسته از بستر اقیانوس شدیم و فهمیدیم که دودکش‌هایی در آنجا سر برافراشته‌اند.»

دودکش‌های زیردریایی، به واسطه صعود سولفیدهای فلزی از بستر دریا توسط آب گرم آتشفشانی پدید می‌آیند. مادامی‌که این مواد معدنی به حرکت بالارونده‌شان ادامه می‌دهند، این برج‌های لایه‌لایه (موسوم به دودکش) را شکل می‌دهند. برخی از نواحی تحت پوشش این پژوهش آنچنان ژرفایی داشتند که زیردریایی گروه که تقریباً به ابعاد یک خودروی استیشن معمولی بود، به واسطه محدودیت طول ریسمانی که آن را به کشتی متصل می‌کرد، تنها تا عمق سه‌هزارمتری توان پیشرفت داشت و تنها موفق به تشخیص نوک دودکش‌ها و لبه پرتگاه‌های تاریک آن منطقه شد.

«پاتریک کالینز» (Patrick Collins)، زیست‌شناس دریایی از دانشگاه ملی ایرلند می‌گوید: «ما واقعاً از ابزارآلاتمان تا سرحد تحملشان کار کشیدیم و این افتخاری برای هدایت‌کنندگان ROV است.» در انتهای این امتحان سخت تحقیقاتی، دانشمندان حاضر در گروه، این حوزه آکنده از برج‌های زیردریایی را با الهام از نام آوردگاهی در اساطیر ایرلندی، «موی‌تیرا» (Moytirra) - به‌معنای دشت ستون‌ها – نامیدند.

به‌گفته ویلر، روزی نام این ستون‌ها نه‌ فقط از بابت غنای علمیشان، بلکه به واسطه ارزش اقتصادیشان بر سر زبان‌ها خواهد افتاد. او می‌گوید: «این دودکش‌ها غالباً در مقایسه با منابع معدنی سطح زمین، حاوی سطح فراوان‌تری از فلزات هستند و لذا تا حدی ممکن است از حیث اقتصادی حائز اهمیت جلوه کنند. برخی نمونه‌هایی که در آب‌های کم‌ژرفا واقع شده‌اند را می‌توان معادن بالقوه زیردریایی قلمداد کرد.» حتی ممکن است این منابع معدنی تجدیدپذیر باشند، چراکه دودکش‌ها با گذشت زمان رشد می‌کنند.

جانورانی از ژرفای ناآشنا

اکثریت نگاه‌هایی که به منافذ آتشفشانی زیردریایی دوخته شده، معطوف به گستره شگفت‌انگیز تنوع حیات اقیانوسی در اطرافشان است و در این بین البته تنها صحبت از منطقه موی‌تیرا نیست. این منافذ، میزبان طیف وسیعی از جانوران سازگار با تاریکی و فشار گسلنده آن منطقه از اقیانوس هستند. اینجانوران از زمره گونه‌هایی هستند که در جوار آبی که از فرط گرمای زمین به جوش آمده است زنده می‌مانند.

فیلم‌ها و تصاویر پرکیفیت دریافتی و نمونه‌های جمع‌آوری شده توسط زیردریایی، نشانه‌هایی دارند از وجود می‌گوهای نارنجی‌رنگ، کرم‌های پیچ و تاب‌خورده، ماهیانی شبیه مارماهی و کپه‌های جنبنده‌ای از جنس باکتری. ویلر می‌گوید: «می‌گویی را پیدا کردیم که هرچند چشمانش را از دست داده بود، اما نوع جدیدی از چشم در قسمت فوقانی سینه‌اش داشت که به نور فروسرخ نزدیک حساس بود.» گیرنده‌های نوری مرموز این می‌گوی زیردریایی، عدسی ندارند و لذا قادر به ایجاد تصویر هم نیستند، اما این اندام احتمالاً به طریقی میزان شده تا نور فوق‌العاده ضعیف ناشی از منافذ گرمابی را تشخیص دهد. ویلر در ادامه می‌گوید: «این نمونه‌ای از رخداد‌هایی است که برای جانداران انزوایافته رخ می‌دهد و تکامل زیستی در آنجا ترمز می‌برد.»

جانورانی که توسط این تیم پژوهشی گردآوری شده‌اند، به‌زودی تحت موشکافی آزمایشگاهی قرار می‌گیرند و پژوهشگران امیدهای فراوانی را هم بدان‌ها بسته‌اند. به‌گفته کالیتز از دانشگاه ملی ایرلند، «ما قصد استخراج جواب‌های زیادی را از آن‌ها داریم؛ جواب‌هایی که به متن تاریخچه پژوهش‌های بوم‌شناختی صورت‌پذیرفته بر منافذ آتشفشانی افزوده خواهند شد. اما سئوالات زیادی هم قرار است مطرح شود.»

رازی از زیر دریا

از میان پرسش‌هایی که این گروه درصدد پاسخگویی به آن‌ها برآمده‌اند، می‌توان به این نمونه اشاره کرد: چگونه اصلاً این گونه‌ها به اینجا راه پیدا کرده‌اند؟ نواحی دورافتاده‌ای که دودکش‌ها در آن واقع شده‌اند، نمایانگر نقطه عطف بارزی مابین منافذ آتشفشانی واقع در جنوب منطقه آزور و شمال جزیره ایسلند است و پژوهشگران شک دارند که گونه‌های مستقر در منطقه مو‌ی‌تیرا از کدامیک از این دو ناحیه نشئت گرفته‌اند. ویلر می‌گوید: «ما درصدد کشف نحوه ارتباط این منطقه با مناطق همسایه‌اش هستیم. پژوهش‌های زیادی را هنوز بایستی صورت داد، اما مسلم این است که پیوستگی‌هایی را می‌شود میان گونه‌های این منطقه با گونه‌های منطقه آزور یافت، که همین نکته هم به طرح سئوال بعدی می‌انجامد: چگونه این گونه‌ها از آب‌های کم‌ژرفای فلات آزور، به چنین نواحی ژرفی کوچیده‌اند؟»

به‌گفته کاپلی، این راز و دیگر رازهایی که به تازگی برملا شده‌اند را با توجه به سهل‌الوصول بودن نسبی منطقه موی‌تیرا می‌توان به زودی پاسخ گفت. او می‌گوید: «این، نزدیک‌ترین منطقه پیداشده و پوشیده‌ از منافذ آتشفشانی زیردریایی به اروپای شرقی است. از این‌رو من امیدوارم که بتوانیم به بررسی چندباره آن بپردازیم تا بفهمیم این نواحی چگونه در طول زمان دستخوش تغییر می‌شوند. این چیزی‌ست که ما در اینجا، در اقیانوس اطلس به خوبی از پس حل آن برنیامده‌ایم.»

منبع: National Geographic