ارزیابی آبخیزداری از طریق روش ترکیبی؛ حوضه آبخیز کوشک‌­آباد

کوشک­‌آباد، یکی از زیرحوضه‌های حوزه آبخیز کشف‌­رود در شمال شرق ایران است. در این منطقه، کشاورزی برای مردم بسیار مهم است و سد کارده، آب را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی در پایین سد و آب نوشیدنی را برای مردم شهر مشهد فراهم می‌کند. سد کارده از رودخانه­‌های رشته­ کوه هزار مسجد، سیراب می­‌شود و علت انتخاب این نام برای سد، همجوار بودن آن با روستای کارده است. این سد یکی از قدیمی‌­ترین سدهای استان خراسان رضوی به شمار می‌­آید.

اما این منطقه، به ویژه منطقه کوشک­‌آباد به خاطر داشتن شرایط خاص اقلیمی همواره در معرض وقوع سیلاب­‌های مخرب و خسارت­‌های ناشی از آن است. روستاییان غالباً با چالش­‌هایی نظیر فرسایش خاک، رسوب، خطر سیلاب، کمبود آب و مشکلات خشکسالی روبرو می­‌شوند. به همین دلیل، حفظ خاک و آب و بهبود سیستم‌های آبیاری و مدیریت آبخیز و آبخیزداری بسیار مهم و ضروری است.

در کتاب «ارزیابی آبخیزداری از طریق روش ترکیبی» که به تازگی از سوی انتشارات اسپرینگر منتشر شده است، بهرام محمدی گلرنگ شیوه­‌ها و روش­‎های آبخیزداری در این منطقه را بررسی کرده است. مطالعه او نشان می­‌دهد که برای ارزیابی آبخیزداری باید از روش‌­های ترکیبی استفاده کرد و یک روش به تنهایی نمی‌تواند مناسب و کافی باشد.

در پیشگفتار کتاب می‌خوانیم:

فرسایش خاک باعث تخریب آبخیزها می­‌شود و این چالش مهمی در ایران به شمار می‌آید. گرچه طرح‌های متعددی برای کاهش این خطر محیط زیستی انجام شده و درس‌های زیادی از تجارب گذشته به دست آمده است اما ارزیابی زوایای فنی و اجتماعی طرح‌های آبخیزداری دشوار است. برای مقابله با این چالش‌ها، ارزیابی موضوعات اجتماعی و فنی در مورد آبخیزداری ضروری است. مطالعات‌ قبلی که از روش‌های ارزیابی کمی و کیفی به صورت مجزا استفاده کرده­اند، هم دارای نقاط ضعف و هم دارای نقاط قوت هستند. اما بررسی آبخیزداری نیازمند رویکردی است که از روش ترکیبی و همبسته‌ استفاده کند. این کتاب مدل همبسته و ترکیبی را ارائه می‌دهد که از رویکردهای فنی و اجتماعی برای ارزیابی طرح‌های آبخیزداری حوضه آبخیز کوشک آباد در ایران استفاده می‌کند. هدف از این مطالعه ارزیابی عوامل جمعیتی، اجتماعی و فنی است که بر برنامه آبخیزداری در کوشک آباد تأثیر می‌گذارند. همچنین کتاب حاضر، سناریوهای قبل از انجام طرح، در زمان طرح و بعد از طرح را در نظر می­گیرد.

اما چرا نویسنده می‌­خواهد عوامل اجتماعی و فنی را بررسی و ارزیابی کند؟

از نظر او، هدف از ارزیابی اجتماعی، تعیین عواملی است که بر سطوح گوناگون مشارکت در برنامه آبخیزداری در ایران تأثیر دارند. از این جهت، ما یک مدل مفهومی را ایجاد کردیم به منظور:

از سوی دیگر هدف ارزیابی فنی در این کتاب، بررسی فرایندهای آبخیزداری و مهندسی زیستی ساختارها است. این مطالعه استلزامات و پیشنهادات نظری و عملی درباره مشارکت آن‌ها در طرح آبخیزداری را فراهم کرده است. به طور خلاصه این کتاب پیشنهاد می‌دهد که نظریه مبادله اجتماعی و نظریه گزینش عقلانی برای توضیح وجوه گوناگون سطح مشارکت مناسب هستند.

این کتاب شش فصل را در بر می‌گیرد. در فصل اول، خلاصه­ای از پیش­‌زمینه، بیان مساله، پرسش‌های تحقیق، اهداف و حدود مطالعه بیان می‌شود. فصل دوم بر ارزیابی اجمالی ادبیات تحقیق متمرکز است که عمدتاً شامل مطالعات آبخیزداری در ایران می‌شود، به ویژه در حوضه آبخیز کوشک­‌آباد. فصل سوم مجموعه داده‌های این حوضه آبخیز را توصیف می‌کند یعنی براساس روش‌هایی که در ارزیابی فنی و اجتماعی بحث شده‌­اند. فصل چهارم و پنجم نتایج این مطالعه را بیان و جنبه‌های ارزیابی فنی و وجوه ارزیابی اجتماعی را توصیف می‌کنند. فصل ششم نیز خلاصه‌­ای از یافته‌ها و نتایج این مطالعه را بیان می­‌کند و در نهایت پیشنهاداتی برای پژوهش‌های آتی ارائه می­‌دهد.

تازه‌ترین کتاب‌ها در حوزه محیط زیست