ترکیه: صعود شریعت بر سریر قدرت

ترکیه برای دهه‌ها یک جمهوری سکولار بوده و هنوز هم دست‌کم در ظاهر چنین است. در چند هفته گذشته اما مقامات ترکیه با توصیف عملیات نظامی این کشور در سوریه به عنوان «جهاد»، آشکارا پای بر این سنت و میراث گذاشته‌اند.

در دو روز اول عملیات موسوم به «شاخه زیتون»، که در ۲۰ ژانویه کلید خورد، اداره امور دینی دستور داد که همه مسجدهای ترکیه (که چیزی در حدود نود هزار هستند) سوره الفتح را از بلندگوهای مناره‌هایشان پخش کنند.

تبدیل جهاد به جریان اصلی گفتار حکومت (و در نهایت اعمال خشونت علیه کسانی است که «به اسلام اهانت می‌کنند») قدمی اساسی برای گستردن چتر شریعت بر سر جامعه است. به نظر می‌رسد که به شکلی غمگینانه ترکیه رفته رفته در حال پیمودن این مسیر است.

در غرب، شریعت اغلب به تنبیه بدنی گره خورده است، به چیزی مثل گردن زدن که افراط‌گرایان اسلامی یا دولت‌های اسلامی نیز آن را به کار می‌بندد. در واقع اما تنها معدود کشورهایی مثل ایران و عربستان، شریعت را در این شکل اعمال کرده‌اند.

در مقابل، اکثر کشورهای اسلامی ترکیبی از قوانین مذهبی و سکولار داشته‌اند که پذیرای دیگر اشکال کمتر سخت‌گیرانه شریعت بوده‌اند. در این کشورها، قوانین شریعت درون شبکه پیچیده‌ای از تدابیر حقوقی، سیاسی و اداری به کار گرفته می‌شوند.

شریعت آمیخته به قدرت دولتی، کردارهای اسلامی همچون روزه در ماه رمضان را تحمیل کرده، چهره‌ای شیطانی از کسانی به دست می‌دهد که مناسک اسلامی را به جا نمی‌آورند، و در نهایت، رفتار و سخنانی را که نسبت به اسلام توهین‌آمیز به نظر برسند، مجازات می‌کند.

شریعت، در این معنا، دیگر عبای سیاه یا تبر جلاد نیست، بلکه چتر نفوذناپذیری است که بر کل جامعه گسترده شده، و کلیت اجتماع را در برمی‌گیرد. تصمیم با مسلمان معتقد است که صرفاً برخی از فرایض قوانین شریعیت را رعایت کنند یا کلیت آن را؛ اما شریعت به عنوان یک نیروی سیاسی قدرتش را از مکانیسم‌های فشار اجتماعی یا حکومتی می‌گیرد. ماجرا این است که دین و قدرت، آمیخته به هم، شهروندان را مجبور می‌کنند که به قرائت محافظه‌کارانه از اسلام تن دهند.

مخاطرات شوخی با اذان

ترکیه، که به دست مصطفی کمال آتاتورک به عنوان یک جهوری سکولار در پایان جنگ اول جهانی تأسیس شد، برای مدت‌ها موفق شده بود که شریعت را بیرون از فضای رسمی سیاسی نگه دارد، و از این بابت کشوری استثنائی و منحصر به فرد در میان کشورهای مسلمان بود. امروز اما، علیرغم آنکه نظام حقوقی و سیاسی سکولار هنوز در این کشور پابرجاست، تحولات اخیر و نظرسنجی‌ها نشان دهنده تغییری خطرناک هستند.

در سال‌های اخیر، حکومت رجب طیب اردوغان نه فقط آزادی‌های فردی را محدود کرده، بلکه افرادی را نیز که «به اسلام اهانت می‌کنند» یا به انجام مناسک اسلامی تن نمی‌دهند، مجازات کرده است. از نوامبر ۲۰۱۷، پلیس ملی –که تحت کنترل حکومت مرکزی است– نظارت و کنترل اظهارنظرها و تفسیرهای آنلاین و اینترنتی در مورد مذهب را در دستور کار قرار داده است، و هرگاه مطلبی را «توهین به اسلام» تلقی کند، آزادی بیان را سرکوب می‌کند.

انتقاد عمومی به اسلام، حتی اگر خارج از صفحه تلویزیون و... صورت پذیرفته باشد، می‌تواند خطرناک باشد. برای مثال، فاضل سای پیانیست مشهور ترک به خاطر «اظهارات تحریک‌کننده‌اش» در مورد اسلام دو بار تحت تعقیب قرار گرفته است. جرم او تمسخر و جک ساختن در مورد اذان بر روی توئیتر، آن هم نه با لحنی تند و تیز بود.

تهدید و ارعاب کسانی که در مناسک اسلامی شرکت نمی‌کنند در تی آر تی، شبکه تلویزیونی تحت کنترل دولت ترکیه مثال دیگری است. در ژوئن ۲۰۱۶، مصطفی اشقر، اسلام‌شناس، در برنامه‌ای پخش زنده در این تلویزیون گفت: «کسانی که به شیوه اسلامی عبادت نمی‌کنند، حیوان هستند.»

آموزش محور اصلی تلاش‌های اردوغان برای کشاندن چادر شریعت بر سر کشور ترکیه است. نظام آموزشی ترکیه، مثل پلیس آن، تحت کنترل دولت است، و وزیر آموزش دولت اردوغان بر اجرای مناسک اسلامی، با قرائت محافظه‌کاران، در مدارس دولتی اصرار دارد.

حکومت رسماً در حال گنجاندن مناسک و آداب مذهبی در نظام آموزش عمومی است. تمام مدارس تازه تأسسیس در ترکیه باید مجهز به نمازخانه باشند. به تازگی، برای مثال، یک مقام محلی امور آموزشی در استانبول درخواست کرده معلمان شاگردانشان را برای برای شرکت در نماز صبح به مساجد محل ببرند.

حجاب دیانت

در مورد تلاش‌های اردوغان برای ترکیب مناسک اسلامی با قدرت سیاسی، هیچ چیز اما به اندازه جایگاه جدید اداره امور دینی، «دیانت»، رسواکننده نیست. این سازمان بوروکراتیک را آتاتورک در سال ۱۹۲۴ تأسیس کرد تا خدمات دینی را در قالب و الگویی سکولار تنظیم کند.
در گذشته اداره دیانت وابسته به یکی از وزارتخانه‌ها بود و رئیس آن به یک وزیر گزارش می‌داد، اما اردوغان جایگاه رئیس جدید این دستگاه اداری، علی ارباس، را تا درجه معاون رئیس جمهور بالا آورد. حالا ارباس به طور منظم در مراسم و رخدادهای عمومی بزرگ در کنار اردوغان شرکت می‌کند، و با دعاهایش به همه چیز، از پل سوم استانبول بر بُسفر گرفته تا حمله ترکیه به نیروهای کرد در سوریه برکت می‌بخشد.

دیانت، با توجه به قدرت سیاسی‌ای که پیدا کرده، در حال تزریق عناصری از قوانین شریعت در جامعه ترکیه است. به تازگی، این اداره در وبسایت خود فتوایی منتشر کرده که دختران از ۹ سالگی و پسران از ۱۲ سالگی می‌توانند ازدواج کنند، چرا که بنا به قوانین مذهبی، بزرگسالی با بلوغ آغاز می‌شود. تنها پس از آنکه این فتوا خشم عمومی را برانگیخت، از روی سایت دیانت برداشته شد.

اداره دیانت، همچنین ۹ فوریه، خبر از طرح تازه‌ای داد که بنا به آن «نمایندگان دیانت» در میان شاگردان تمام کلاس‌های حدود شصت هزار مدرسه دولتی حاضر شوند، و آموزش عمومی را تحت نظارت دقیق‌تر و نزدیک‌تر اسلام قرار دهند.

با این حال، کسانی که انتظار دارند اردوغان اعمال قوانین اسلامی در ترکیه را اعلام کند، هنوز باید مدتی انتظار بکشند. این تغییری نیست که یک شبه رخ دهد. بلکه، همزمان با فرو افتادن حجاب شفاف و نامرئی شریعت، به آرامی و مرحله مرحله روی می‌دهد.

منبع: واشنگتن پست

در همین زمینه