شاخص رفاه در ایران: از محیط زیست تا سلامت
اعظم بهرامی- در رتبه‌بندی کشورهای جهان بر اساس شاخص رفاه ایران در میان ۱۴۹ کشور در رتبه ۱۱۷ قرار دارد. ایران در زمینه محیط زیست نیز در جایگاه ۱۱۳ ام ایستاده.
چه کسی می‌داند که آن کودک برزیلی پا برهنه که در کوچه‌ها به دنبال توپ می‌دود از کودک دیگری در فنلاند شادتر نیست! کمی نزدیک‌تر، پیرمرد ماهیگیری در بندرعباس بیشتر از یک استاد بازنشسته ریاضیات ساکن تهران در سلامت زندگی نمی‌کند، سرشار انگیزه برای رفتن به دریا و برگشتن با قایقی پر از ماهی. اما آنچه ما تحت عنوان شاخص رفاه در این نوشتار به آن پرداخته‌ایم در واقع نشان می‌دهد برای زیستی آرام و امن و داشتن آینده‌ای روشن چقدر امکان و شرایط اجتماعی و دولتی برای شهروندان جهان و ایران فراهم است؟ به عبارتی کاوش در این مفهوم که درست است خوشبختی و رفاه مکمل همند اما الزاماً در امتداد هم نیستند.
موسسه لگاتوم منتشر کننده این شاخص هر سال با استفاده از مجموعه گزارش‌ها و فکتورهای مراکز تحقیقاتی سازمان ملل، سازمان جهانی غذا وسلامت و آمار بانک جهانی و غیره اطلاعاتی را برداشت می‌کند. نتیجه آنکه در پایان هر سال با در کنار هم قرار دادن امتیاز این فاکتورها رتبه‌ای را با عنوان رنکینگ رفاه آن کشور اعلام می‌کند.
کلمه لگاتوم از ریشه کلمه لگاسی به معنای میراث می‌آید. در سایت رسمی موسسه لگاتوم آمده است که تمرکز اصلی این رشته تحقیقات (در رابطه با شاخص رفاه) متمرکز بر چالش‌های پیش روی نسل جوان است، تا اطمینان حاصل شود که میراث نسل جوان برای آیندگان رونق و شکوفایی و سلامت است. این موسسه یک انجمن تحقیقات غیر دولتی و غیر انتفاعی است. به گفته خودشان آنها به‌دنبال ارائه راهکارهایی هستند مبتنی بر شواهد قابل اندازه‌گیری. معیار و مقیاسی گویا برای مفاهیم و معناهایی که چندان قابل اندازه گیری و محاسبه نیستند. این مجموعه اطلاعات تنها یک انباشت و آرشیو داده نیست بلکه می‌توان دیدگاه و نظری را از کنار هم گذاشتن این اطلاعات جستجو کرد.
شاخص کیفیت اقتصادی
کیفیت اقتصادی کشورها با توجه به باز بودن نظام سرمایه‌گذاری آن کشور و شاخص‌های کلان چون ثبات قیمت پول رسمی، میزان حضور هر کشور در بازارهای جهانی و وجود امنیت در جلب و استفاده از سرمایه ملی و بین المللی تعیین می‌شود. در واقع داشتن بهره وری بالا در حوزه رشد اقتصادی. در این شاخص کشور سوئد در صدر جدول است و بعد از آن کشور سنگاپور قرار دارد. آخرین کشور هم یمن است. ایران در این شاخص رتبه ۱۰۳ ام جهان را دارد. جایی میان مصر و تاجیکستان.
کشورهایی چون ترکیه، عربستان سعودی با اختلاف معناداری بالاتر از ایران قرار دارند. ایران ۹٫۳ درصد کل ذخایر نفتی اثبات شده جهان را در اختیار دارد و چهارمین مالک بزرگ ذخایر نفتی است.
همین طور بنا به آمار شرکت بزرگ نفتی برتیش پترولیوم ۱۸٫۲ درصد کل ذخایر گازی جهان را داراست و بزرگترین دارنده ذخایر گازی جهان نیزبه شمار می‌رود. با این وجود حتی از بسیاری از کشورهای کوچک حاشیه دریای خزر و کشورهای آفریقایی نیز در رده پایین تری قرار دارد.
سپهر حاکم برکسب و کار
این فاکتور امنیت حوزه کار آفرینی و همینطور امنیت زیر ساخت‌های توسعه اقتصاد پایدار و موانع ابتکار عمل بازار و انعطاف پذیری بازار کار را اندازه می‌گیرد. یمن و ونزوئلا در انتها و آمریکا و نیوزیلند و هنگ کنگ و کانادا به ترتیب در صدر جدول نشسته‌اند. حضور شرکت‌های چند ملیتی در یک کشور، میزان مشارکتش در بازارهای جهانی و اقتصاد و تجارت آزاد یکی از نشانه های امنیت فضای سرمایه گذاری است. رتبه ایران در این شاخص ۱۲۲ است. کشورهایی که در رده‌ای پایین‌تر از ایران قرار دارند اغلب درگیر جنگ‌های داخلی طولانی مدت بوده و یا هم اکنون در گیر جنگ هستند.
حکمرانی و آزادی‌های فردی
ایران در این دو فاکتور بدترین امتیاز را دارد. حکمرانی در واقع به معنای سیستم و سیاست حکومتداری که در سه حوزه حکومت مؤثر، دموکراسی و مشارکت سیاسی و حاکمیت قانون بر همه گروه‌های جامعه معرفی می‌شود. از ۱۰ کشور نخست این شاخص هشت کشور عضو اتحادیه اروپا هستند. در این شاخص ایران فاصله زیادی با کشورهای همسایه اش دارد. رتبه ۱۳۳ برای ایران در حالی است که همسایگان ایران مانند ترکیه (۷۰ ) و عربستان سعودی (۹۴) به مراتب وضعیتی بهتر از ایران دارند. یمن و ونزوئلا در این شاخص نیز در قعر جدول هستند.
آزادی فردی، به معنای پیشرفت برنامه دولت‌ها برای حمایت از آزادی شهروندان و حقوق اولیه انسانی آنهاست. موردی که آزادی بیان و عقیده و یا رفع تبعیض جنسیتی می‌تواند از معیارهای سنجش آن باشد. در این فاکتور نیز ایران مانند فاکتورحکومتداری رتبه بسیار پایینی دارد، ۱۴۴. تنها در یک نمونه به نقل از خبرنگاران بدون مرز، در زمینه آزادی بیان و عقیده، در میان ۱۷۹ کشور جهان، حتی پایین‌تر از سومالی، ازبکستان، و گینه استوایی، ایران در رتبه ۱۶۹ قرار دارد. در مورد دیگر به نقل از معاون توسعه اشتغال و کارآفرینی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، در شکاف جنسیتی ایران بسیار پایین تر از میانگین جهانی است، رتبه ایران در شکاف جنسیتی بین ۱۴۴ کشور ۱۳۹ است.
تحصیلات
در حوزه آموزش، دسترسی به آموزش فراگیر و کیفیت آموزش و نیز توجه به رشد سرمایه‌های انسانی مورد توجه قرار می‌گیرد.
در تحصیلات، کشورهای سوییس و هلند و فنلاند و نروژ پرچمدار هستند. در ایران اما علی رغم رتبه ۷۵، وضعیت چندان امیدوار کننده نیست. به گفته مسئولان سازمان نهضت سوادآموزی کشور، در ایران ۹,۵ میلیون نفر جمعیت بی‌سواد در سنین مختلف وجود دارد که ۳,۵ میلیون آنها بی‌سواد مطلق هستند. به این ترتیب ۱۳ درصد از جمعیت کشورمان در وضعیت بی‌سوادی قرار دارند. اما همین آمار می‌گوید که دو سوم بیسوادان زن هستند. توان خواندن و نوشتن، اولیه ترین فاکتور مورد توجه در سنجش تحصیلات است.
امکان رشد فکری و عملی و فرهنگی برای جوانان فارغ التحصیل دانشگاه‌ها نیز از فاکتورهای مهم دیگر در این شاخص است. حدود ۳۴ درصد از کل فارغ التحصیلان و ۵۲ درصد از زنان فارغ التحصیل دانشگاهی ایرانی غیر فعال هستند و به نقل از ایسنا حتی درگروه پزشکی بیش از ۱۰۰ هزار فارغ التحصیل بیکار وجود دارد. عدم وجود امکانات کافی آموزش و ایمنی در کارآموزان حرفه ای شامل کارگران و کشاورزان و باغداران و غیره را نیز باید به این مشکلات افزود.
فاکتورهای سلامت و امنیت و ایمنی
در این بخش عملکرد هر کشوردرحوزه سلامت جسمی و روانی و زیر ساخت‌های بهداشتی و همینطور مراقبت‌های پیشگیرانه مورد توجه قرار می‌گیرند. ایران در رتبه ۹۵ جهان ایستاده است. در حالیکه عربستان سعودی رتبه۳۴جهان ودر نزدیک ما ترکیه رتبه۵۳ را دارد.
ایمنی و امنیت هم مفهومی ست که بر اساس میزان ایمنی شخصی افراد در دایره امنیت ملی آن کشور تعیین می‌شود. فاکتوری که برای کشوری مانند ایران در همسایگی بحران و در دل جنگ‌های فرسایشی و کاهنده و همینطور با وجود صرف نزدیک به ۳۰ درصد بودجه سرانه کشور در بخش نظامی می‌تواند بسیار مهم باشد. در این حوزه ایران رتبه ۱۱۹ جهان را دارد.
سرمایه اجتماعی
سرمایه اجتماعی، قدرت و سلامت روابط شخصی میان افراد با یکدیگر است. پشتیبانی از شبکه های اجتماعی و گروه‌های فعال غیر دولتی در حوزه‌های اجتماعی و همینطور میزان مشارکت مدنی مردم در ساختار یک کشور. در ایران با توجه به محدودیت‌های موجود در رسانه آزاد و مستقل، عدم وجود حزب و صنف و سندیکاها و انجمن‌های دانشجویی و دانش آموزی در واقع مفهومی به نام مشارکت معنایی ندارد. با وجود اینکه ایران کشور بسیار جوانی‌ست و در پتانسیله‌ای اجتماعی رتبه به نسبت خوبی دارد (۷۰) اما فاکتورهای دیگر از جمله عدم وجود توسعه متوازن و کمبود سرمایه گذاری برای رشد پتانسیل قانونی و سیاسی در حمایت از آزادی فعالیت‌های فردی و اجتماعی، باعث سرکوب و دلسردی شهروندان شده است. در واقع بخش توسعه سرمایه انسانی در ایران به عبارتی از معنا تهی شده است.
محیط زیست
در این فاکتور سه عامل مهم نقش دارند. کیفیت محیط زیست طبیعی کشور، آموزش و کنترل نهادهای دولتی برای حفاظت از محیط زیست و تلاش پایدار و نتیجه بخش حافظان و فعالان محیط زیست. در زمینه حفاظت به طور مثال بنا به گزارش فائو سالیانه ۰٫۰۶ درصد از مساحت جنگل‌های ايران در اثر آتش‌سوزی با عوامل طبیعی و انسانی و ۹۰۰ هزار متر مكعب چوب برای مصرف در صنعت چوب، کاسته می‌شود.
بنا به برخی گزارش‌های موجود در نابودی حیات وحش و نابودی و تخریب خاک و همینطور تخریب جنگل ایران جزء ۱۰ کشور نخست جهان است. همینطور پر مصرفترین کشور خاورمیانه در زمینه مصرف انرژی به ازای هر فرد هستیم و به طبع آن بیشترین مقداردی اکسید کربن منطقه را هم تولید می‌کنیم. حاصل این همه تخریب رتبه ۱۱۳ را برایمان در جهان ثبت کرده است.
ایران کجای این شاخص ایستاده است
رتبه نهایی ایران در میان ۱۴۹ کشور بررسی شده ۱۱۷ است البته با یک رتبه بهبود نسبت به سال ۲۰۱۶. نروژ و نیوزیلند و فنلاند به ترتیب در صدر جدول قرار دارند و بدترین وضعیت را یمن دارد. کشورهای هم مرز با ایران، افغانستان و عراق نیز جزء ۱۰ کشور پایین جدول هستند. همچنین کشورهایی مانند اوگاندا، تانزانیا، تاجیکستان و ارمنستان وضعیت بهتری نسبت به ایران دارند. ضروری است در نظر داشته باشیم این مدل‌ها اغلب نمی‌توانند تمام متغیرهای فرهنگی و تاریخی یک کشور را لحاظ کنند. حتی نمی‌توانند روش کاملی برای رصد تغییر فرهنگ و شیوه زندگی میان شهرهای مختلف یک کشور نیز ارائه کنند، اما بهترین معیار موجود برای مطالعات اقلیمی و فرهنگی و سیاسی به شمار می‌روند.
مقایسه ایران با مرفه ترین کشور جهان نشان می‌دهد که هیچ تعادلی میان فاکتورهای مختلف مؤثر بر توسعه انسانی یا به عبارتی رفاه شهروندان درایران وجود ندارد. نروژ بهترین امتیازش ازآزادی‌های فردی است و ایران پایین‌ترین امتیاز را در آزادی‌های فردی دارد، این اهمیت وجود دموکراسی در توسعه انسانی یک کشور را نشان می‌دهد. تقریباً تمامی فاکتورهای کشور نروژ امتیاز بالا و نزدیک به هم دارند و این تعامل میان ساختار اجتماعی و ساز و کار حکومتداری را نشان می‌دهد. حال آنکه در ایران تمام شاخص‌هایی که به چگونگی مدیریت و سرمایه‌گذاری حکومت وابسته‌اند اغلب نمرات بسیار پایینی دارند. در یک جمله تنها سرمایه و تجربیات انسانی و تاریخی یک سرزمین و یا حتی منابع غنی سرمایه های ملی برای رفاه و امنیت شهروندان آن کافی نیست. با این حساب شاید مهمترین میراث ما برای نسل آینده ایران باید دموکراسی باشد؟
برای مطالعه بیشتر درباره شاخص رفاه به این لینک نگاه کنید.
نظرها
نقی
"رتبه نهایی ایران در میان ۱۴۹ کشور بررسی شده ۱۱۷ است" آقایان رکورد زدن. یکی دیگر از معجزات جمهوری جهنمی اسلامی.
جهانگرا
شاید این آمار و ارقام و اطلاعات، مفاهیم " هنر نزد ایرانیان است و بس" و "ما خیلی خوبیم " و‌یا " ما با هوش ترین نژاد هستیم " کمی تعدیل کنند و‌ایرانیان را نسبت به کردها، اعراب، افغانی ها، ترکمنها ، بلوچها ، ترکها و دیگران کمی مهربانتر.