جدال بر سر آب: ظریف افغانستان را تهدید کرد

محمدجواد ظریف می‌گوید تلاش‌های تهران برای توافق با افغانستان بر سر پرداخت حق‌آبه ایران از هریرود همچنان به نتیجه نرسیده است. او کابل را به اقدام متقابل و فشار در حوزه‌های دیگر تهدید کرد.

ظریف گفت از آنجایی که میزان حقابه ایران از هیرمند در ماه‌های اسفند و فروردین بسیار ناچیز و حتی کمتر از سال‌های خشک و کم آب بوده، ایران دو یادداشت اعتراضی برای دولت افغانستان ارسال کرده و سفیر این کشور هم به وزارت خارجه احضار شده است.

به گفته وزیر خارجه ایران «اکنون یک مسیر باقی می‌ماند که آن عمل متقابل است و فشار سیاسی به حوزه‌های دیگر افغانستان».

افغانستان اعلام کرده که برای پرداخت حق‌آبه با مشکل مواجه است و این کشور در پنج ولایت خود با کم‌آبی مواجه است.

ایران و افغانستان تا کنون ۱۶ بار جلسه ویژه حقابه هیرمند برگزار کرده‌اند، جلساتی که به نتیجه نرسیده است.

ایران یکی از دلایل خشکی دریاچه هامون را عدم تأمین حق‌آبه این دریاچه از رودخانه هیرمند می‌داند. بحران ناشی از خشک شدن هیرمند به وزش طوفان‌های گرد و غبار، شیوع بیماری‌، فقر و بیکاری در شرق ایران، به ویژه سیستان و بلوچستان دامن زده است.

محمد جواد ظریف خواستار اجرای قرار ۱۳۵۱ است. بر اساس این قرارداد که بین امیر عباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران و موسی شفیق، همتای افغانستانی او به امضا رسید، مقرر شد سالانه ۲۰ درصد از آب رودخانه هیرمند به ایران سرازیر شود. پیش از آن، قراردادهایی به صورت‌های ۳۰ درصد و ۵۰ درصد منعقد شده بود، اما هر کدام از آنها، بعد از مدتی متوقف شده بود.

هرچند ظریف متذکر شده که بحران سیستان بلوچستان تنها با گرفتن حق‌آبه از افغانستان رفع نخواهد شد.

سیستان و بلوچستان به ۵ تا ۷ میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد، در حالی که حقابه هیرمند تنها ۷۲۰ میلیون متر مکعب آب سیستان را تأمین می‌کند.

دو شهر زابل ایران و نیمروز افغانستان بیش از نقاط دیگر تحت تأثیر خشکی این دریاچه قرار گرفته‌اند.

ولایت نیمروز در جنوب باختری افغانستان یکی از توسعه نیافته‌ترین ولایات افغانستان با آب و هوایی گرم و خشک است. اما دولت افغانستان در نظر دارد برای رونق کشاورزی و بهبود معیشت اهالی نیمروز که بیشتر آن‌ها بلوچ هستند، سدی بر رود هیرمند بسازد. فاز سوم سد کمال خان می‌بایست سه سال آینده به پایان برسد. تنش بین ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند با پایان احداث این سد شدت می‌گیرد.

دولت کابل از تسلط خود به منابع آبی به عنوان امتیازی در روابط با تهران استفاده می‌کند. در سال ۱۳۹۴ اشرف غنی اعلام کرده بود: «اگر دولت ایران برای حل معضل مهاجران اقدام نکند، کابل هم نیازی نمی‌بیند تا به خواست‌های ایران در رابطه با “حقابه” ایران ترتیب اثر دهد».

این در حالی است که یکسال پیش از این اظهارات اشرف غنی، حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در سفر خود به افغانستان در سال ۱۳۹۳ گفته بود: «در این مذاکره بحث اصلی من مسئله آب رودخانه هیرمند و دریاچه هامون بود و رئیس جمهور افغانستان قول داد که در مورد قرارداد بین ایران و افغانستان درخصوص استفاده از آب هیرمند و حق آبه مردم درباره هامون مقررات بین المللی را مراعات کند.»

جاری شدن آب در هیرمند از جمله وعده‌های تحقق‌نیافته حسن روحانی به شمار می‌آید.

هر چند تنش میان ایران افغانستان زمانی تشدید که تیر ماه امسال حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران در نخستین همایش بین‌المللی برای مقابله با پدیده ریزگردها از سیاست سدسازی افغانستان انتقاد کرد و آن را یکی از کانون‌های خارجی طوفان‌های گردوغبار در ایران خواند. کابل نیز در واکنش به این اظهارات اعلام کرد ایران با استفاده بی‌رویه از آب‌های مشترک مرزی با افغانستان سبب خشک شدن این حوزه‌های آبی شده است.

در نهایت در سال ۹۶ ایران و افغانستان توافق کردند که برای حل اختلافات آبی کارگروه مشترکی تشکیل دهند.

ایران نگران است سرنوشت هیرمند در خصوص هریرود نیز تکرار و خراسان نیز با مشکلاتی مشابه دست به گریبان شود. به ویژه آنکه بنابر قرارداد ۱۳۵۱ میزان حقابه ایران از هیرمند مشخص شده اما بر سر حق‌آبه ایران از هریرود هیچ قراردادی میان تهران- کابل وجود ندارد.

رودخانه‌های بزرگ «هریرود» و «هیرمند» از رشته‌کوه‌های مرتفع افغانستان سرچشمه می‌گیرند و در مسیر خود به سوی ایران می‌آیند. در سال‌های اخیر دولت افغانستان در تلاش است منابع آبی این کشور را سامان دهد.

خرداد ماه سال گذشته افتتاح سد سلما که از هریرود تغذیه می‌‎شود بر نگرانی‌ها از سرنوشت این رودخانه افزود. سد سلما افغانستان در بالادست سد دوستی ایران قرار دارد که بخش عمده‌ای از آب مشهد را تأمین می‌کند.

در همین زمینه