تلاش «مهرگان ادب» برای غلبه بر گسست‌های ادبی در داخل و خارج از ایران
یکی از مهم‌ترین نهادهای ادبی در ایران قصد دارد آثاری که در خارج از ایران منتشر می‌شوند را در رقابت‌های ادبی دور بعدی شرکت دهد. گسست تا چه حد عمیق است؟
دو شاخه تازه‌ی جایزه مهرگان ادب: ادبیات خارج از کشور و مهرگان طلایی
جایزه ادبی مهرگان در نظر دارد آثاری را که در زمینه ادبیات خلاق در خارج از ایران منتشر شده‌اند، در رقابت‌های ادبی شرکت دهد. بعد از ۴۰ سال که از پیدایش شاخه‌ای در ادبیات داستانی ایران به عنوان «ادبیات تبعید» یا «ادبیات مهاجرت» می‌گذرد، این نخستین بار است که یک نهاد ادبی مستقل، فراتر از مرزهای جغرافیایی و سیاسی به رمان‌ها و داستان‌ها و اشعاری که در داخل و خارج از ایران منتشر می‌شوند، به عنوان بخشی از پیکره ادبیات معاصر ایران نگاه می‌کند.
جایزه ادبی مهرگان یا جایزه مهرگان ادب هر سال در فصل مهر که فصل «برداشت» است اهدا می‌شود. این جایزه ادبی تنها جایزه غیر دولتی است که به آثاری در زمینه محیط زیست و به آثار علمی هم توجه دارد. اکنون علیرضا زرگر، دبیر مهرگان اعلام کرده که از سال آینده مهرگان ادبی آثار ادبیات تبعید و مهاجرت را هم در رقابت‌های ادبی شرکت می‌دهد.
بهروز شیدا، پژوهشگر ادبی در گفت‌وگو با زمانه «سانسور» را در معنای «حذف جیزهایی که امکان حضورشان در متن وجود ندارد» در نظر گرفته و گفته بود که در ایران، در اثر سیاست‌های وزارت ارشاد اسلامی نه تنها سانسور، بلکه «سکوت» بر ادبیات معاصر ایران غلبه یافته: «سانسور یعنی حذف چیزهایی که امکانِ حضورشان در متن وجود ندارد. گفتمان سکوت اما یعنی این که بیان هیچ سخنی جز در چهارچوبی که گفتمان حاکم تعیین می‌کند، ممکن نیست.»
شیدا در ادامه این گفت‌وگو درباره نقش و سهم ادبیات خارج از ایران در بدنه ادبیات معاصر گفته بود:
«اگر ادبیات داستانی خارج از کشور نبود، روایت دیگری از زندان‌های سیاسی جمهوری اسلامی نوشته نشده بود، روایت گریز از ایران از "مرزهای غیرقانونی" نوشته نشده بود، روایت دیگری از انقلاب اسلامی نوشته نشده بود، روایت دیگری از جهان غرب نوشته نشده بود، روایت دیگری از رابطه دوجنس نوشته نشده بود، روایت دیگری از هستی دگرباشان جنسی نوشته نشده بود، نوعی از "ادبیات داستانی زنانه" نوشته نشده بود، "زبان دیگری" نوشته نشده بود.»
جایزه ادبی مهرگان در اردیبهشت ۹۷ به دلیل عدم برخورداری از امکانات لازم با تأخیر برگزار شد. هیأت داوران از میان ۲۸۵ رمان، نوولت و داستان بلند که در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ در ایران منتشر شده، رمان «این سگ می‌خواهد رکسانا را بخورد» نوشته قاسم کشکولی را به عنوان رمان برگزیده خود انتخاب کرد. در بیانیه هیأت داوران که مهدی غبرایی، مترجم سرشناس آن را قرائت کرد، گفته شده بود:
« هیأت داوران اعتقاد دارد چنانچه فضای حاکم بر ممیزی تغییر کند و محدودیت‌ها کاهش یابد، می‌توان امیدوار بود که رمان‌های درخشان‌تری منتشر شود. از اواخر ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ تنگناهای مربوط به ادبیات کاسته شده بود اما چندی است بروز و ظهور دیدگاه‌های متفاوت و سلیقه‌های موردی و گاه متضاد در اداره کتاب فضای سردرگم و پیچیده‌ای را پدید آورده است.»
اگر تا پیش از این در حوزه کمیت، ادبیات داخل کشور از ادبیات خارج از ایران جلو بود و به اعتبار انتشار در داخل ایران، رسمیت هم داشت، اکنون می‌توان به حدس و گمان گفت، در اثر اعمال سانسور، این فاصله کمتر می‌شود. اسد سیف، نویسنده می‌گوید:
«تبعیدی فقط آن کس نیست که از زادبوم خویش تارانده شده باشد. تبعیدی می‌تواند از زبان، فرهنگ و هویتِ خویش نیز تبعید گردد. آن‌کس که شعر، داستان، هنر، فکر و اندیشه‌اش در کشور خودی امکان چاپ و نشر نداشته باشد، نیز تبعیدی است.»
قاسم کشکولی، برنده جایزه ادبی مهرگان ادب اما این مشکل را از زاویه دیگری نشان می‌دهد: شکافی که در نظر او، ظاهراً بین مخاطبان کتاب در داخل و خارج از کشور وجود دارد:
«اینکه یک اثر در خارج از کشور منتشر شود، آن‌چنان اهمیت ندارد. به این دلیل که ما برای این‌جا داریم کتاب می‌نویسیم نه برای خارج از کشور. مخاطب ما این‌جاست.»
گام تازه مهرگان ادب برای شرکت دادن آثار ادبیات خارج از کشور در رقابت‌های ادبی ممکن است این شکاف را تا حدی ترمیم کند: آنچه که در خارج از ایران هم منتشر می‌شود اهمیت دارد. مخاطب ادبیات فارسی فقط در چارچوب مرزهای ایران حضور ندارد. علیرضا زرگر در گفت‌وگو با رسانه‌های داخلی علاوه بر این به گسست دیگری نیز اشاره کرده است: گسست در زبان:
«در بحثی که با دوستان داشتیم این مورد بررسی شد که بین زبان فارسی نسل‌های اول، دوم و سوم مهاجران به خارج از کشور گسست وجود دارد؛ در حالی که آن‌ها جمعیت بزرگی را تشکیل می‌دهند. صحبت از پنج و نیم میلیون نفر ایرانی ساکن در کشورهای دیگر است، بنابراین باید بر روی این موضوع کار کرد.»
به گفته دبیر مهرگان ادب قرار است آثاری که در خارج از کشور منتشر می‌شوند به طور جداگانه داوری شوند:
«این کتاب‌ها چون دارای ملاحظات سانسور نیستند بهتر است در پیکره داوری مقیم خارج از کشور و در سازوکار دیگری دیده و ارزیابی شوند. برای داوری این آثار از نویسندگان و منتقدان برجسته خارج از کشور و دبیرخانه و داوران مهرگان کمک می‌گیریم.»
علاوه بر این مهرگان ادب قصد دارد جایزه «مهرگان طلایی» را به برگزیده ۲۰ سال جایزه «مهرگان ادب» در بخش رمان از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۷ اهدا کند.
بیشتر بخوانید:
نظرها
نظری وجود ندارد.