تشدید نابرابری اقتصادی در ایران: سیاست‌های اقتصادی دولت چگونه فقرا را فقیرتر کرد؟

افزایش دوباره نرخ تورم پس از یک دوره کاهشی و کاهش ارزش ریال، سطح واقعی دستمزد و قدرت خرید مزدبگیران را کاهش داده است. برآورد نهادهای رسمی جمهوری اسلامی ایران بیانگر شتابان‌تر شدن روند صعودی نرخ تورم و قیمت کالاها در نیمه دوم سال جاری است.

راهکار دولت برای جبران کاهش قدرت خرید مزدبگیران، توزیع «سبد معیشت» و کوپن الکترونیک است. همچنین قرار است حقوق کارکنان نهادهای دولتی تا ۲۰ درصد افزایش یابد. کارگران هم همچنان چشم‌انتظار تشکیل شورای عالی کار برای تصویب افزایش غیرنقدی حداقل دستمزد به میزان ۸۰۰ هزار مانده‌اند.

فعالان کارگری و برخی از کارشناسان اقتصادی منتقد دولت حسن روحانی، بسته‌ معیشت و افزایش دستمزدها را برای بهبود وضعیت معیشتی مزدبگیران کارساز نمی‌دانند و معتقدند: سیاست‌های اقتصادی دولت طی سال‌های گذشته نابرابری اقتصادی و شکاف درآمد و هزینه را شدت بخشیده و جبران آن نیازمند بازنگری در سیاست‌های کلان است. واقعا این‌گونه بوده و نابرابری اقتصادی در سال‌های گذشته افزایش یافته است؟

گزارش نهادهای رسمی جمهوری اسلامی ایران بیانگر افزایش ضریب جینی (یکی از شاخص‌های توزیع ثروت) طی سال‌های گذشته است. این شاخص در سال گذشته به ۰,۴۰ رسیده که به معنای افزایش نابرابری است. همزمان با بزرگتر شدن ضریب جینی، نسبت هزینه دهک دهم ( ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) افزایش یافته و از ۱۲ برابر در سال ۱۳۹۰ به ۱۴ برابر در سال ۱۳۹۶ رسیده است.

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران میانگین هزینه سالانه دهک دهم در سال ۱۳۹۶ را ۱۳۰ میلیون و ۶۶۶ هزار تومان اعلام کرده، در حالیکه میانگین هزینه دهک نخست ۹ میلیون و ۲۹۲ هزار تومان بوده است. این نابرابری هنگامی نمایان‌تر می‌شود که بدانیم میانگین هزینه ماهانه دهک دهم بیشتر از هزینه سالانه دهک اول است. دهک دهم ماهانه ۱۰ میلیون و ۸۸۹ هزار تومان هزینه می‌کند و دهک اول در سال کمی بیشتر از ۹ میلیون تومان و در ماه ۷۷۴ هزار و ۳۳۳ تومان. به بیان دیگر میانگین هزینه دهک دهم ۱۴ برابر دهک اول است.

نکته قابل توجه دیگر رشد هزینه دو دهک در مقایسه با شش سال قبل (۱۳۹۰) است. میانگین هزینه دهک دهم در سال ۱۳۹۰، ۴۹ میلیون و ۳۶۴ هزار تومان در سال و ۴ میلیون و ۱۱۳ هزار تومان در ماه اعلام شده و در یک دوره شش ساله حدود ۲,۵ برابر افزایش یافته است. این رقم برای دهک اول در سال ۱۳۹۰، سالانه ۴ میلیون و ۱۰۷ هزار تومان و ماهانه ۳۴۷ هزار و ۵۰۰ تومان اعلام شده که معادل نصف میانگین هزینه در سال ۱۳۹۶ است.

ثروتمندان هشت برابر بیشتر می‌خورند

برپایه گزارش مرکز آمار ایران، مسکن و مواد غذایی حدود ۶۰ درصد سبد هزینه خانوار را تشکیل می‌دهند. خانوارها به صورت میانگین نزدیک به یک چهارم درآمدشان را برای مواد غذایی هزینه می‌کنند و حدود ۳۵ درصد را هم برای مسکن.

تفاوت میزان هزینه دهک‌ها برای این دو اما بسیار است. دهک دهم سالانه ۲۱ میلیون و ۸۵۱ هزار تومان برای مواد غذایی هزینه می‌کند و دهک اول دو میلیون و ۵۸۴ هزار تومان، رقمی معادل یک هشتم دهک دهم. میانگین هزینه مواد خوراکی و آشامیدنی دهک دهم در سال ۱۳۹۰، ۹ میلیون و ۵۲۶ هزار تومان و دهک اول یک میلیون و ۱۹۶ هزار تومان گزارش شده است. هزینه مواد غذایی هر دو دهک درآمدی در یک دوره شش ساله دو برابر شده است.

همچنین هزینه مسکن دهک دهم ۱۰ برابر دهک اول است. دهک اول سالانه ۴ میلیون و ۶۴۵ هزار تومان برای مسکن هزینه می‌کند در حالیکه هزینه دهک دهم ۴۶ میلیون و ۶۴۱ هزار تومان برآورد شده است. هزینه مسکن دهک دهم در سال ۱۳۹۰، ۱۴ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان و دهک اول یک میلیون و ۸۳۶ هزار تومان گزارش شده است.

نابرابری آموزش: ثروتمندان ۵۷ برابر فقرا

بانک مرکزی ایران میانگین هزینه آموزش دهک دهم را دو میلیون و ۷۸۴ هزار تومان برآورد کرده که ۵۷ برابر هزینه آموزش دهک اول درآمدی (۴۹ هزار تومان) است. هزینه آموزش دهک اول به نسبت سال ۱۳۹۰، بیش از دو برابر افزایش یافته است. این دهک در سال ۱۳۹۰ حدود ۲۴ هزار تومان برای آموزش هزینه کرده در حالیکه هزینه دهک دهم یک میلیون و ۶۴ هزار تومان (۴۴ برابر دهک اول) برآورد شده است.

افزایش هزینه آموزش خانوارها در این دوره شش ساله با افزایش مدارس غیرانتفاعی و همچنین کاهش خدمات آموزش رایگان سیستم آموزش و پرورش همراه بوده است. براساس اعلام نهادهای دولتی شمار مدارس غیرانتفاعی و دانش‌آموزان این مدارس ۱۵ برابر افزایش یافته است.

حذف تفریح از سبد هزینه فقرا

خانوارهای دهک نخست ماهانه در سال ۱۳۹۶ حدود ۵ هزار تومان برای رستوران و هتل هزینه کردند. سهم هزینه رستوران و هتل در سبد خانوار دهک دهم اما سه میلیون و ۴۲۷ هزار تومان در سال ( ماهانه ۲۸۵ هزار و ۵۸۰ تومان) گزارش شده که ۵۶ برابر هزینه دهک اول است.

براساس اعلام رئیس اتحادیه رستوران‌داران از آغاز سال جاری که قیمت کالاها افزایش چشمگیری داشته، خانوارها نیز هزینه رستوران را کاهش داده‌اند. میزان کاهش هزینه رستوران دهک‌های درآمدی پائین حدود ۷۰ درصد و دهک‌های درآمدی بالا ۳۰ درصد اعلام شده است.

دهک دهم درآمدی دهم در سال ۹۰، (یک میلیون و ۴۰۲ هزار تومان) ۴۱ برابر دهک اول (۳۴ هزار و ۴۰۰ تومان) گزارش شده است. بررسی میزان هزینه خانواده‌ها دو دهک در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که دهک دهم به نسبت شش شال قبل حدود ۲,۵ برابر برای رستوران هزینه کرده در حالیکه هزینه این بخش در دهک نخست کمتر از ۲ برابر افزایش یافته است.

هزینه دهک دهم برای تفریح نیز در سال ۱۳۹۶ سه میلیون و ۱۰۰ هزار تومان و برای دهک نخست ۶۲ هزار و ۸۰۰ تومان برآورد شده است که ۴۹ برابر کمتر از هزینه دهک دهم است. تفاوت هزینه تفریح این دو دهک درآمدی در سال ۱۳۹۰، ۳۵ برابر بوده است. در این سال دهک اول حدود ۴۲ هزار و ۵۰۰ تومان و دهک دهم ۱,۵ میلیون تومان برای تفریح هزینه کردند.

براساس گزارش مرکز آمار جمهوری اسلامی ایران، طی سال‌های گذشته سهم آموزش در سبد هزینه خانوارها به کمتر از ۲ درصد کاهش یافته است.

فقرا ناتوان از تامین هزینه سلامت

وزارت بهداشت و درمان ایران مدعی است که سهم هزینه سلامت در سبد خانوارها کاهش یافته و به حدود ۱۳ درصد رسیده است. با این حال بررسی بانک مرکزی نشان می‌دهد که دهک دهم در سال ۱۳۹۶، ۸ میلیون و ۴۴۹ هزار تومان برای سلامت هزینه کرده که ۲۳ برابر هزینه دهک اول (۳۵۹ هزار تومان) است. میزان هزینه دهک اول در سال ۱۳۹۰ برای سلامت ۲۰۱ هزار تومان و دهک دهم ۲ میلیون تومان و ۹۴۱ هزار تومان اعلام شده است. در سال ۱۳۹۰ دهک دهم ۱۵ برابر دهک اول برای سلامت هزینه کرده است.

مقایسه میزان هزینه دو دهک درآمدی در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که سهم سلامت در هزینه خانوارهای دهک دهم نزدیک به سه برابر افزایش یافته در حالیکه دهک اول کمتر از دو برابر شش سال قبل برای سلامت هزینه می‌کند.

در جدول زیر هزینه‌های دو دهک اول و دهم در دو بازه زمانی و فاصله آن را ببینید:

حسین راغفر کارشناس مسائل اقتصادی ایران پیش از این نسبت به کاهش هزینه درمان در سبد خانوارهای فقیر هشدار داده و گفته بود که دهک‌های درآمدی پائین به دلیل ناتوانی در تامین هزینه‌ها به پزشک مراجعه نمی‌کنند.

ثروتمندان ۵۲ برابر بیشتر از فقرا برای حمل و نقل هزینه می‌کنند

دهک دهم در سال ۱۳۹۶، ۵۲ برابر بیشتر از دهک اول برای حمل و نقل هزینه کرده است. براساس اعلام مرکز آمار ایران، حمل و نقل نزدیک به ۱۰ درصد هزینه سالانه خانوارها را تشکیل می‌دهد. دهک نخست درآمدی در سال ۱۳۹۰ سالانه ۱۸۹ هزار تومان و در سال ۱۳۹۶، ۳۸۲ هزار تومان برای حمل و نقل هزینه کرده در حالیکه هزینه دهک دهم در این دوره زمانی به ترتیب ۸ میلیون و ۱۰۲ هزار تومان و ۱۹ میلیون و ۷۶۹ هزار تومان بوده است.

براین اساس دهک دهم در سال ۱۳۹۰، ۴۳ برابر و در سال ۱۳۹۶ حدود ۵۲ برابر دهک اول برای حمل و نقل هزینه کرده است.

کاهش هزینه پوشاک و اثاثیه برای جبران هزینه‌های ضروری‌تر

تفاوت هزینه پوشاک دهک دهم در سال ۱۳۹۶ به نسبت سال ۱۳۹۴ نیز افزایش چشمگیری داشته است.هزینه پوشاک دهک دهم از دو میلیون و ۲۲۸ هزار تومان در سال ۱۳۹۰ به ۶,۵ میلیون تومان در سال ۱۳۹۶ رسیده است. طی این دوره زمانی میزان هزینه این دهم بری پوشاک حدود سه برابر بیشتر شده است. دهک دهم در سال ۱۳۹۰, ۲۳ برابر دهک اول هزینه پوشاک کرده که این تفاوت در سال ۱۳۹۶ به ۴۸ برابر افزایش یافته است. هزینه پوشاک دهک نخست در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۶ به ترتیب ۹۷ هزار و ۵۰۰ تومان و ۱۳۶ هزار تومان گزارش شده است که حدود یک چهارم پوشاک ماهانه دهک دهم است.

هزینه اثاثیه منزل دهک دهم به نسبت دهک اول در فاصله زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶، ۱۴ برابر بیشتر شده است. دهک دهم در سال گذشته ۶ میلیون و ۳۷۹ هزار تومان (معادل ۴۰ برابر) و در سال ۱۳۹۰، ۲ میلیون و ۷۶۸ هزار تومان (معادل ۲۶ برابر) دهک اول برای اثاثیه منزل هزینه کرده است. هزینه اثاثیه دهک اول در این سال‌ها به ترتیب ۱۰۷ هزار و ۸۰۰ تومان (در سال ۱۳۹۰) و ۱۵۹ هزار تومان (سال ۱۳۹۶) گزارش شده است.