نمودارهای دخالت‌ بشر در اقلیم: تولید گاز گلخانه‌ای در جهان و ایران

در حالی به پایان ۲۰۱۸ نزدیک می‌شویم که این سال را می‌توان سال هشدار و اضطرار اقلیمی نامید. آغازگر این هشدارها بیانیه پنل بینادولتی متخصصان اقلیمی سازمان ملل در اکتبر بود که با لحنی آخرالزمانی داوری علم را صورت‌بندی کرد: ما آخرین نسلی از بشر هستیم که توانایی مقابله با تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین را داریم.

به همین خاطر، فعالان محیط زیستی با بیم و امید به اجلاس اقلیمی ۲۰۱۸ در کاتویچ لهستان پای گذاشتند. قرار بود این اجلاس پاسخی به اضطرار هشدار متخصصان باشد اما به تعهدی برای اجرای اهداف اقلیمی معاهده پاریس ختم شد؛ معاهده‌ای که گزارش اکتبر نابسنده‌بودن آن را نشان می‌داد.

دولت‌ها در این اجلاس در برابر علم ایستادند و حاضر نشدند ۱,۵ درجه را بر اساس گزارش اکتبر حد نهایی گرم‌شدن زمین نسبت به عصر پیشاصنعتی تعیین کنند. دولت جمهوری اسلامی نیز هنوز به خاطر بهانه‌هایی همچون «معاهده پاریس مانع توسعه می‌شود»، از الحاق رسمی به این توافق سر باز زده است.

آنچه در پایین می‌آید، نمودارهای اینتراکتیوی است که واقعیت تولید گازهای گلخانه‌ای و به همان نسبت، مسئولیت هر یک از دولت‌ها، به ویژه دولت‌های مخالف با توافق‌های اقلیمی را نشان می‌دهد. این نمودار‌ها‌ میزان تولید گازهای گلخانه‌های در جهان، در خاورمیانه و در ایران،‌ ۱۰ آلاینده بزرگ جهان و رتبه ایران در میان آنها،‌ و تولید گازهای گلخانه‌ای به تفکیک بخش مصرف خانگی و بخش حمل و نقل را نشان می‌دهند. می‌توانید روی آنها کلیک کنید و جزئیات را ببینید (اگر با موبایل یا تبلت مطلب را می‌خوانید، دستگاه‌تان را در حالت افقی نگه دارید). طبق محاسبات ما بر اساس آمارهای رسمی،‌ ایران در دو دهه اخیر همواره در میان ۱۰ تولیدکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای در جهان بوده و میزان تولید گازهای گلخانه‌ای در بخش خانگی، تجاری و خدمات عمومی آن بالاتر از میزان میانگین جهانی است.

نمودار ۱: تولید گازهای گلخانه‌ای در جهان (۱۹۶۰ - ۲۰۱۴)

انقلاب صنعتی و اختراع موتور بخار سرآغاز تولید سرسام‌آور گازهای گلخانه‌ای و ایجاد آلودگی‌های زیست‌محیطی بود. همین مسأله باعث می‌شود که کشورهای توسعه‌یافته،‌ کشورهایی که از قرن هجدهم چرخ‌های صنعت‌شان با سوخت فسیلی می‌چرخد،‌ نسبت به کشورهای به‌اصطلاح جهان سوم مسئولیت تاریخی سنگین‌تری نسبت به گرمایش زمین داشته باشند.

ایالات متحده آمریکا یکی از کشورهای توسعه‌یافته است؛ اما همزمان،‌ مصرفی‌ترین جامعه بشری است و به همین میزان،‌ تولید گازهای گلخانه‌ای در این کشور از دیگر کشورهای جهان بیشتر است. آمریکا رتبه نخست بزرگترین تولیدکننده گاز و نفت جهان را نیز در اختیار دارد. در نمودار رنگ‌های سرخ پررنگ‌تر نشانه تولید بیشتر گاز دی اکسید کربن است.

گاز دی اکسید کربن یکی از گازهای گلخانه‌ای است اما بخش اعظم آنها (۸۰ درصد) را تشکیل می‌دهد. در نمودار بالا تولید دیگر گازها نیز به تولید گاز دی اکسید کربن تبدیل شده‌اند.

مهم‌ترین منابع تولید گاز گلخانه‌ای احتراق سوخت و ساخت‌و‌سازهای سیمانی هستند. در نمودار بالا اما گاز گلخانه‌ای حاصل از کار بر زمین،‌ مثلاً آلایندگی به عنوان محصول فرعی جنگل‌زدایی، محاسبه نشده است.

چین، دومین اقتصاد بزرگ جهان و دومین آلاینده بزرگ جهان است اما در به اصطلاح جهان اول طبقه‌بندی‌اش نمی‌کنند. دولت حزب کمونیست در نظامی تک‌حزبی از دهه ۹۰ به ادغام در نظام سرمایه‌داری آری گفت و با بهره‌برداری از نیروی کار عظیم و ارزان‌قیمت و تمایل غرب به صادرات کارخانه‌ها به «جهان سوم»، رشد اقتصادی قابل توجهی را تجربه کرد. هر چند چرخ کارخانه‌ها در چین به قیمت مصرف انبوهی از سوخت‌های فسیلی و افزایش مصرف‌گرایی در جامعه و در نتیجه،‌ افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای می‌چرخید و می‌چرخد.

(تولید گازهای گلخانه‌ای و گرمایش زمین البته تنها تأثیر انسان بر طبیعت نیست:‌ انسان در نیم قرن گذشته ۶۰ درصد جمعیت حیوانات را نابود کرده است)

نمودار ۲ و ۳: ۱۰ تولیدکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای در جهان (۲۰۰۰ ـ ۲۰۱۴)

رنگ ایران و عربستان را در نمودار اول به خاطر بیاورید.

نمودارهای زیر نشان‌دهنده ۱۰ تولیدکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای در جهان هستند. نمودار نخست این ۱۰ تولیدکننده را بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ نشان می‌دهد و نمودار بعدی بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۴. فاصله رده‌های چهارم به بعد با رده اول و دوم آن چنان زیاد است که در نقشه اول تیرگی رنگ‌شان به نسبت اندک به نظر می‌رسد.

همان‌طور که می‌بینیم، علاوه بر آمریکا و چین،‌ ایران نیز همواره بین تولیدکنندگان بزرگ گازهای گلخانه‌ای قرار داشته‌. عربستان نیز در نمودار دوم در این جمع حضور دارد. (برای دیدن نام کشورها به پایین نمودار بروید و ماوس را روی میله تیره نگه دارید).

گزارش اکتبر متخصصان سازمان ملل هشدار داده بود که اگر تا ۲۰۳۰ روند ناشی از تولید گازهای گلخانه‌ای به دست بشر متوقف نشود،‌ ۲۰۴۰ تمام عواقب ناگوار ناشی از گرمایش زمین پس از گذر از حد ۱,۵ درجه رخ خواهد داد: آیا آخرالزمان محیط زیستی تا ۲۰۴۰ سر خواهد رسید؟

اما پیشتر در گزارشی نشان دادیم که دولت‌ها تعهد ناچیزی به مبارزه با گرمایش زمین دارند.

.دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده به عنوان چهره جهانی پوپولیسم راست،‌ تغییرات اقلیمی را «حقه» خوانده و دستور به خروج از توافقنامه پاریس داده است. او بر خلاف نهادهای دولت خودش بارها ادعا کرده که توافق اقلیمی پاریس به ضرر اقتصاد آمریکا است.

در واقع یکی از موانع موفقیت اجلاس کاتویچ چیزی بود که رسانه‌ها «اثر ترامپ» نامیدند. ترامپ با «حقه» خواندن تغییرات اقلیمی و وعده افزایش تولید سوخت‌های فسیلی بر سر کار آمد. نه تنها پوپولیست‌های راست‌گرا بلکه حتی برخی دیگر از دولت‌ها نیز به تقلید از واشنگتن اولویت را از توجه به گرمایش زمین برداشتند.

نمودار ۴: بزرگ‌ترین آلاینده‌های خاورمیانه

خاورمیانه به خاطر وجود منابع نفتی و گازی یکی از مناطق آلاینده جهان است.

عربستان دومین تولیدکننده بزرگ نفت جهان و هشتمین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی است. ایران در میان تولیدکنندگان بزرگ نفت رده ششم و در میان تولیدکنندگان گاز رده سوم را دارد. شماری از دیگر کشورهای منطقه نیز به دلیل مشابهی آلاینده‌ هستند.

عربستان با رنگ سبز و ایران با رنگ قرمز در نمودار زیر دیده می‌شوند. رنگ زرد میران کل تولید انتشار گازهای گلخانه‌ای در خاورمیانه و شمال آفریقا است. ایران و عربستان اما بزرگترین آلاینده‌ها هستند.

همان‌طور که از نمودارهای بالا مشخص بود، ایران اخیراً همواره جزء آلاینده‌‌ترین کشورهای جهان بوده. این واقعیت مستقل از واقعیت تاریخی دیگری است که به درستی تقصیر و نتیجتاً مسئولیت قدرت‌های صنعتی ــ استعماری را در وضعیت کنونی گرمایش زمین بیشتر توصیف می‌کند.

اما ایران نیز به خاطر آلایندگی دهه‌های اخیرش مسئول است و این مسئولیت با توجه به اضطرار فعلی وضعیت اقلیمی باید پاسخ داده شود. با این وجود، حکومت جمهوری اسلامی هنوز رسماً اجرای معاهده اقلیمی پاریس را آغاز نکرده، هرچند آن را امضا کرده است.

صداوسیمای جمهوری اسلامی سال گذشته مستندی به نام «نردبان فریب» را از شبکه «مستند» پخش کرد که چکیده موضع محافظه‌کاران مخالف ــ‌ این‌بار دلواپسان ضداقلیمی به جای دلواپسان هسته‌ای ــ‌ را در خود داشت: پدیده‌ای به اسم تغییرات اقلیمی با عاملیت انسانی اصلاً وجود ندارد و معاهده پاریس فریبی از سوی قدرت‌های بزرگ برای جلوگیری از پیشرفت کشورهای «رو به توسعه» است. دلواپسان بیش از آنکه فکر می‌کنند ترامپیست‌اند.

اما عیسی کلانتری،‌ رئیس سازمان حفاظت محیط زیست سوم دی در یک برنامه رادیویی دراین‌باره گفت:

«در معاهده پاریس تعهد دادیم که در شرایط تحریم چهار درصد و اگر تحریم برداشته شود، ۱۲ درصد کاهش کربن داشته باشیم. در قانون برنامه ششم اشاره‌شده که باید نزدیک ۲۰ درصد  تولید کربن را کم کنیم. اگر دستورات رهبری در سال ۸۹ اجرایی شود، ۴۱ درصد باید کاهش تولید کربن داشته باشیم. همه این‌ها در حالی است که تعهد دولت برای اجلاس پاریس تنها چهار درصد است.»

او بهانه‌ها برای رعایت‌نکردن معاهده اقلیمی پاریس را «نکات انحرافی» توصیف کرد که «با طرح آن‌ها برخی سعی می‌کنند ارتباطات جمهوری اسلامی را قطع کنند.»

بهانه‌جویی‌های مورد اشاره رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در حالی ادامه دارند که اثرات تغییرات اقلیمی همین حالا در ایران در حال رخ‌دادن هستند: «دیو سپید» و گرمایش زمین: در دماوند چه می‌گذرد؟ ؛ و تغییرات اقلیمی و خشکسالی: آفت جنگل‌ها و رویشگاه‌های ایران را فرا گرفته است.

اما الگوی مصرف در ایران چگونه به تولید بیشتر گاز دی اکسید کربن می‌انجامد؟ دو نمودار زیر را در نظر بگیرید. نمودارهای ۵ و ۶ تولید گاز گلخانه‌ای در بخش خانگی، تجاری و در بخش حمل‌و‌نقل را نشان می‌دهند.

همان‌طور که اشاره شد، احتراق سوخت فسیلی و ساخت سیمان دو منبع بزرگ تولید گازهای گلخانه‌ای هستند. اما در بخش احتراق سوخت، تفاوت قابل توجهی در حجم گاز حاصل ازهر نوع سوخت مصرفی وجود دارد. برای نمونه،‌ مصرف نفت ۵۰ درصد بیشتر از مصرف گاز طبیعی دی اکسید کربن تولید می‌کند و سوزاندن زغال‌سنگ دو برابر بیشتر گاز گلخانه‌ای اشاعه می‌دهد.

همان‌طور که از نمودار  ۵ مشخص است،‌ از دهه ۷۰ به این سو تولید جهانی گاز گلخانه‌ای در بخش خانگی‌ـ‌تجاری رو به کاهش رفته است و در بخش حمل‌و‌نقل افزایش یافته. در بخش مصرف انرژی خانگی، استفاده از گاز طبیعی، انرژی هسته‌ای و تا حدی، انرژی‌های تجدیدپذیر اشاعه دی‌اکسید کربن را کاهش داد. شدت‌گرفتن روند توسعه و مصرف‌گرایی در کشورهای به اصطلاح جهان سوم، افزایش خیره‌کننده پروازهای تجاری و نیز افزایش شمار خودروهای شخصی و عمومی و ترابری مصرف در بخش حمل و نقل را افزایش داد.

اما نمودار ۶، نمودار تولید گاز گلخانه‌ای در بخش خانگی و تجاری نشان می‌دهد که مصرف این بخش در ایران نسبت به دیگر نقاط جهان به طرز قابل ملاحظه‌ای بیشتر است. این مسأله تنها از سیاست‌گذاری‌های دولتی نشأت نمی‌گیرد (سیاست‌گذاری‌هایی که باید تولید انرژی برای مصارف بخش خانگی را از طریق سوخت‌های کم‌تر آلاینده انجام دهد) بلکه به الگوی مصرف خانوارهای ایرانی نیز مربوط است؛ به ویژه در بخش گرمایش و بهینه‌سازی مصرف.

بیرون‌بردن هرچه سریع‌تر زغال‌سنگ از چرخه سوخت‌های فسیلی یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در اجلاس اقلیمی کاتویچ بود و از چشم‌اندازهای معاهده اقلیمی پاریس. دولت‌ها کم‌کم به فکر حرکت به این سمت افتاده‌اند،‌ هرچند این کار آسان نیست چرا که زغال‌سنگ به عنوان آلاینده‌ترین سوخت فسیلی، ارزان‌ترین نیز هست و بسیاری از کشورهای فاقد منابع نفتی،‌ آن را منبع انرژی استراتژیکی می‌دانند.

به علاوه، حمل و نقل سبز یکی از موضوعات مورد تمرکز اجلاس اقلیمی ۲۰۱۸ کاتویچ بود. لهستان و بریتانیا ابتکار عملی به نام «راندن تغییر با یکدیگر» (Driving Change Together) را به راه انداختند و میشل کورتیکا، معاون وزیر محیط زیست لهستان و ریاست کنفرانس اقلیمی ۲۰۱۸ در پیامی توئیتری درباره این ابتکار عمل نوشت:

«بدون حمل و نقلی که به انتشار گاز گلخانه‌ای نینجامد، باقی نگه داشتن افزایش دما زیر ۲ درجه و پیگیری تلاش‌ها برای محدودکردن آن به ۱,۵ درجه خیلی ساده غیرممکن خواهد بود.»

نمودارهای ۷ و ۸ کل مصرف بخش حمل و نقل و میزان تولید گازهای گلخانه‌ای در این بخش به تفکیک نوع گاز را نشان می‌دهند:

ایران با توجه به آمارهای رسمی ارائه‌شده از سوی دولتش یکی از کشورهای آلاینده است اما آلایندگی قابل توجه مصرف در بخش‌های خانگی‌ـ‌تجاری و حمل‌و‌نقل را می‌توان با اصلاح الگوی مصرف کاهش داد.

برای مثال، دولت ایران توانسته است میزان استفاده از گاز طبیعی در بخش خانگی را به ۶۱ درصد رسانده. اما در بخش حمل و نقل کماکان استفاده از سوخت‌های آلاینده نفتی بی‌جایگزین مانده است.

با این وجود، جمهوری اسلامی نه تنها هنوز صد در صد تعهداتش به توافق اقلیمی پاریس را نپذیرفته،‌ توجهی هم به نظارت دقیق و در نتیجه گزارش به موقع آمار تولید گازهای گلخانه‌ای ندارد. برای نمونه، داده‌های قابل دسترس برای تهیه این گزارش از تراز انرژی سال ۱۳۹۴ آمده است که تاریخ تنظیم آن ۱۰ دی ۱۳۹۶ است. مشکل مشابهی نیز در مورد واحدهای اندازه‌گیری به‌کاررفته در گزارش داده‌ها وجود دارد. ایران گاه از واحدهای استاندارد بین‌المللی استفاده نمی‌کند.

اما فرصت زیادی برای تغییر سیاست‌گذاری باقی نمانده است. به گفته کارشناسان اقلیمی، تا ۲۰۲۰ سیاست‌های دولت‌ها باید به شکل قابل توجهی تغییر کند و تا ۲۰۳۰ روند کنونی تولید گازهای گلخانه‌ای متوقف شود. ما دو روز دیگر به ۲۰۱۹ قدم خواهیم گذاشت.

منابع داده‌ها:

در همین زمینه: