رخدادهای دوره برآمد انقلاب: دی ۵۷ تا پیروزی

یک سال منتهی به پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ در ایران مملوء از اعتراض‌ها، تحولات غیرمنتظره سیاسی و تلاش‌های سیاست‌گذارانه شاه برای فروخواباندن آتش جنبش مردمی بود.

برای دورماندن از تحریف تاریخ به دست حامیان و ایدئولوگ‌های دولت‌های پیش و پس از انقلاب،‌ به سراغ گزارش‌هایی رفتیم که به شکل عینی رویدادهای آن دوران را روایت می‌کنند. تقویم رویدادهای انقلاب که در زیر می‌آید،‌ درست پس از پیروزی انقلاب با فاصله اندکی از آن در نخستین شماره سال ۱۹۸۰ ژورنال «مطالعات ایران» (Iranian Studies) منتشر شد.

◄قسمت اول: رخدادهای دوره برآمد انقلاب: دی ۵۶ تا مرداد ۵۷

◄قسمت دوم: رخدادهای دوره برآمد انقلاب: مرداد ۵۷ تا دی ۵۷

قسمت سوم، دی ۵۷ تا پیروزی (۲۲ دسامبر ــ  ۱۴ فوریه)

۲ دی / ۲۳ دسامبر: تظاهرات در تهران، تبریز، مشهد و دیگر شهرها ادامه یافت. در درگیری بین سربازان و راهپیمایان در مشهد بین ۱۳ تا ۲۹ تن بر اساس گزارش‌ها کشته شدند.

۳ دی / ۲۴ دسامبر: تفنگداران دریایی نگهبان سفارت آمریکا در تهران برای متفرق‌کردن راهپیمایان خشمگینی که در برابر سفارت تجمع کرده بودند، از گاز اشک‌آور استفاده کردند.

۴ دی / ۲۵ دسامبر: دکتر سنجابی در سخنرانی برای تجمعی از هوادارانش خواهان کناره‌گیری شاه از سلطنت شد و آن را تنها راه‌جل بحران سیاسی ایران خواند.

۵ – ۶ دی / ۲۶ – ۲۷ دسامبر: با ادامه اعتصاب کارگران نفتی، صادرات نفت خام متوقف شد. مصرف داخلی محصولات نفتی نیز جیره‌بندی شد.

۷ دی / ۲۸ دسامبر: درگیری بین سربازها و تظاهرکنندگان در اهواز به کشته‌شدن ۳۰ تن انجامید. سربازان در تهران و قزوین نیز به روی راهپیمایان آتش گشودند.

۹ دی / ۳۰ دسامبر: شاه دکتر شاپور بختیار، مخالف کهنه‌کار رژیم و عضو برجسته جبهه ملی را به نخست‌وزیری برگزید. کمی بعد در یکم ژانویه فاش شد که بختیار برای پذیرفتن نخست‌وزیری چهار شرط مطرح کرده است: شاه ایران را ترک کند؛ ساواک منحل شود؛ خدمه ارتش و پلیس که مسئول تیراندازی به سوی تظاهرکنندگان هستند، محاکمه شوند؛ و سیاست خارجه ایران به دست غیرنظامیان اداره شود.

خمینی و جبهه ملی علیه انتصاب بختیار موضع گرفتند. جبهه ملی عضویت او را لغو کرد.

۹ – ۱۰ دی /۳۰ – ۳۱ دسامبر: درگیری‌های خشونت‌باری بین سربازان و تظاهرکنندگان ضدشاه در مشهد و چندین شهر دیگر رخ داد. بنا به گزارش‌های رسمی، ۱۷۰ غیرنظامی در مشهد کشته شدند. اپوزیسیون شمار کشته‌ها را اما صدها تن اعلام کرد.

۱۹۷۹

۱۱ – ۱۲ دی / ۱ – ۲ ژانویه: تظاهرات و ناآرامی در سرتاسر کشور علیه دولت جدید رخ داد. در قزوین به طور خاص شورش گسترده‌ای رخ داد و حدود ۱۰۰ تن از مردم کشته شدند.

۱۳ دی / ۳ ژانویه: دکتر بختیار از مجلس برای تشکیل دولت جدید رأی اعتماد گرفت.

او در نشستی خبری اعلام کرد که شاه پس از تشکیل دولت جدید، قصد ترک موقت کشور را دارد. قرار بود شورای سلطنت نیابتی  برای حکمرانی در غیاب شاه تشکیل شود.

۱۴ دی / ۴ ژانویه: جبهه ملی در بیانیه‌ای دکتر بختیار را به خاطر «خیانت به آرمان ما» محکوم کرد.

شاه پای حکم نخست‌وزیری بختیار را امضا کرد.

ایالات متحده از تمایلش برای همکاری با دولت جدید خبر داد.

۱۵ دی / ۵ ژانویه: جبهه ملی و کارگران صنعت نفت پس از مشورت با نماینده آیت‌الله خمینی پذیرفتند تا به اندازه نیاز داخلی نفت تولید کنند.

۱۶ دی / ۶ ژانویه: کابینه بختیار که از متخصصانی گمنام در حلقه‌های سیاسی تشکیل شده بود، رسماً به شاه ارائه شد.

شاه تصمیم خود را برای ترک ایران جهت استراحت و گذران تعطیلات بلافاصله پس از بازگشت نظم به کشور اعلام کرد.

آیت‌الله خمینی تبعیت از دولت جدید را «تبعیت از شیطان» خواند و از کارکنان دولتی خواست تا به دستور وزیران جدید اعتنایی نکنند و از ورود آنها به ساختمان‌ وزارت‌خانه‌های جلوگیری کنند.

دکتر بختیار به سانسور مطبوعات پایان داد. انتشار اخبار برای نخستین‌بار پس از دو ماه از سر گرفته شد.

در قم، جمعیتی ۱۰۰ هزار نفره علیه دولت بختیار تظاهرات کردند.

۱۷ دی / ۷ ژانویه: تظاهرات در تهران، یزد، اردبیل، و دیگر شهرها در پاسخ به فراخوان اپوزیسیون.

۱۸ دی / ۸ ژانویه: تبریز بار دیگر صحنه تظاهراتی خشونت‌بار بود. جمعیت خشمگین سینماها، مدرسه‌ها، مغازه‌ها و دیگر ساختمان‌ها را به آتش کشیدند. تظاهرات در تهران، قزوین، اصفهان، و دیگر شهرها هم رخ داد.

وزارت خارجه ایالات متحده از حضور ژنرال روبرت ای. هایزر ــ جانشین فرمانده نیروهای مسلح ایالات متحده در اروپا ــ در تهران خبر داد. مأموریت او تقویت حمایت ارتش ایران از دولت غیرنظامی بود.

۹ ژانویه / ۱۹ دی: شاه به اعضای خانواده سلطنتی دستور داد که مایملک خصوصی‌شان را به بنیاد پهلوی واگذار کنند. بنیاد پهلوی هم یک تراست خانوادگی بود و هم یک سازمان خیریه.

۱۱ ژانویه / ۲۱ دی: دکتر بختیار فهرست اعضای پیشنهادی کابینه را به مجلس ارائه داد. دولت جدید برنامه‌ای ۱۷ ماده‌ای پیش نهاد که شامل مواردی از این قبیل بود: انحلال ساواک؛ محاکمه و مجازات ناقضان حقوق بشر؛ آزادی زندانیان سیاسی و پرداخت خسارت به آنها؛ نقش بیشتر رهبران دینی در حکومت و قانون‌گذاری؛ لغو تدریجی حکومت نظامی؛ و توقف صادرات نفت به اسرائیل و آفریقای جنوبی.

به محض آنکه دولت حکومت نظامی را لغو کرد، جمعیتی خشمگین پرچم آمریکا را در برابر کنسولگری این کشور در شیراز به آتش کشید. ساختمان‌های متعلق به ساواک هم در آتش سوختند. دست‌کم ۱۴ تن کشته شدند.

۱۳ ژانویه / ۲۳ دی: دولت تشکیل یک شورای سلطنت نیابتی  با حضور ۹ مرد را اعلام کرد. دکتر سنجابی و دیگر رهبران برجسته اپوزیسیون از پیوستن به این شورا سر باز زدند. سید جلال‌الدین تهرانی، یک وزیر سابق وفادار به شاه ریاست شورا را برعهده داشت.

خمینی نیز در همان روز تشکیل شورای انقلاب اسلامی را اعلام کرد. این شورا قرار بود به عنوان کابینه در سایه مسئول تشکیل «دولت موقت» جهت جایگزینی با «دولت غیرقانونی بختیار» شد.

۱۵ ژانویه / ۲۵ دی: مجلس به دولت بختیار رأی اعتماد داد.

۱۶ ژانویه / ۲۶ دی: شاه برای سپری‌کردن «تعطیلات» طولانی‌مدت در مصر، ایران را ترک کرد.

آیت‌الله خمینی بار دیگر بر خواسته‌اش برای تشکیل دولت موقت و نیز مجلس موسسان برای نوشتن قانون اساسی جدید تأکید کرد. او همچنین از تمام مقام‌های حکومتی، شورای سلطنت نیابتی  و اعضای پارلمان خواست از سمت‌هایشان کناره بگیرند.

۱۷ ژانویه / ۲۷ دی: کارتر در نشستی خبری بار دیگر بر ادامه روابط دوجانبه‌ی ایالات متحده و ایران تأکید و حمایتش را از دولت «قانونی» دکتر بختیار اعلام کرد.

آیت‌الله خمینی و جبهه ملی از حامیان‌شان خواستند که به اعتصاب و تظاهرات علیه دولت بختیار ادامه دهند. خمینی همچنین از نیروهای مسلح خواست به جنبش اسلامی بپیوندند و خواهان بازگشت شاه به ایران برای محاکمه در دادگاه شد.

آقای وزیری، وزیر دادگستری و ۱۵ عضو مجلس در پاسخ به فراخوان خمینی استعفاء دادند.

۱۸ ژانویه / ۲۸ دی: آقای جلال‌الدین تهرانی، رئیس شورای سلطنت نیابتی برای ملاقات با آیت‌الله خمینی عازم پاریس شد.

در اهواز، دزفول، تهران و دیگر شهرها در پاسخ به فراخوان آیت‌الله خمینی تظاهرات برپا شد.

۲۰ ژانویه / ۳۰ دی: آیت‌الله خمینی از تصمیم‌اش برای بازگشت به ایران در ۲۶ ژانویه خبر داد.

۲ بهمن / ۲۲ ژانویه: اقای تهرانی به عنوان رئیس شورای سلطنت نیابتی در پاسخ به فراخوان آیت‌الله خمینی استعفاء داد. او استعفایش را در پاریس به آیت‌الله تحویل داد.

شاه برای سکونت در مراکش مصر را ترک کرد.

۳ بهمن / ۲۳ ژانویه: بازرگان از نخست‌وزیر بختیار خواست استعفاء دهد.

۴ بهمن / ۲۴ ژانویه: پس از آنکه تلاش‌ها برای مصالحه دولت و آیت‌الله خمینی شکست خورد، بختیار برای جلوگیری از بازگشت او به ایران دستور تعطیلی فرودگاه‌ها را صادر کرد. دکتر بختیار پیشنهاد داد که اگر خمینی طرح تشکیل دولت موقت را کنار بگذارد، ظرف چهار ماه از قدرت کناره‌گیری کند و در یک همه‌پرسی از مردم بخواهد که بین سلطنت و جمهوری دست به انتخاب بزنند. بختیار همچنین از خمینی خواست که بازگشت به ایران را دست‌کم سه هفته به تعویق بیندازد.

دولت بختیار دو لایحه به مجلس فرستاد. یکی برای انحلال ساواک و دومی برای استقرار رویه‌های قانونی جهت تعقیب قضائی مقام‌های پیشین حکومتی. هر دو لایحه ۵ فوریه تصویب شدند.

۵ بهمن / ۲۵ ژانویه: حدود ۱۰۰ هزار تن در تهران در حمایت از دکتر بختیار تظاهرات کردند.

دولت بار دیگر تظاهرات عمومی را ممنوع اعلام کرد.

آیت‌الله خمینی با به تعویق‌انداختن بازگشت خود به ایران موافقت کرد.

۶ – ۹ بهمن / ۲۶ – ۲۹ فوریه: تظاهرات خشن و گسترده در تهران و دیگر شهرها در اعتراض به ممنوعیت تظاهرات برگزار شد.

۷ بهمن / ۲۷ ژانویه: دکتر بختیار پیشنهاد داد که برای ملاقات با آیت‌الله به پاریس سفر کند و در مورد «آینده ملت» با او به بحث بنشیند. خمینی ملاقات با او را مشروط به استعفای او از نخست‌وزیری کرد.

۹ بهمن / ۲۹ ژانویه: سربازان ایرانی مستقر در سفارت ایالات متحده در تهران که وظیفه نگهبانی از آن را برعهده داشتند، شعارهای ضدآمریکایی سردادند. کنسول آمریکا در اصفهان نیز پس از تلاش برای کمک به آمریکایی دیگری که با یک راننده تاکسی جروبحثش شده بود، از سوی جمعیت در خیابان کتک خورد.

۱۰ بهمن / ۳۰ ژانویه: دولت اعلام کرد که فرودگاه‌های را باز می‌کند و اجازه بازگشت آیت‌الله خمینی به ایران را صادر کرد.

دولت آمریکا به خانواده تمام کارکنانش و به کارکنان غیرضروری‌اش در ایران دستور «ترک موقت» این کشور را داد.

۱۲ بهمن / ۱ فوریه: آیت‌الله خمینی به ایران بازگشت. ۳ میلیون تن در تهران به استقبال او رفتند. آیت‌الله اعلام کرد قصد تشکیل دولت موقت را دارد و از دکتر بختیار خواست استعفاء دهد.

حکومت نظامی در تهران لغو شد.

۱۳ بهمن / ۲ فوریه: دکتر بختیار پیشنهاد تشکیل یک دولت «وحدت ملی» با حضور هواداران خمینی در آن را مطرح کرد. خمینی این پیشنهاد را نپذیرفت و بار دیگر از همه مقام‌های حکومتی خواست استعفاء کنند.

۱۶ بهمن / ۵ فوریه: خمینی مهدی بازرگان را به سمت نخست‌وزیری دولت موقت منصوب کرد.

دکتر بختیار در مجلس بار دیگر اعلام کرد که استعفاء نخواهد داد. ۵۷ عضو مجلس پیشاپیش در پاسخ به فراخوان خمینی استعفاء داده بودند.

۱۷ بهمن / ۶ فوریه: دولت ایالات متحده بار دیگر بر حمایتش از دکتر بختیار و «فرآیند مبتنی بر قانون اساسی» در ایران تأکید کرد.

ایالات متحده بازگشت ژنرال هایزر از ایران را فاش کرد.

۱۸ بهمن / ۷ فوریه: وقتی حامیان خمینی کنترل واقعی اداره‌ها،‌ پلیس و امور قضائی در اصفهان،‌ قم،‌ شیراز و در حدی کمتر در دیگر شهرها به دست گرفتند،‌ ضربه‌ سختی به دولت بختیار وارد شد.

۱۹ بهمن / ۸ فوریه:‌ دکتر بختیار جمهوری اسلامی مورد نظر خمینی را «باستانی و قرون وسطایی» نامید و رد کرد.

میلیون‌ها تن از جمله شماری از سربازان اونیفرم‌پوش در راهپیمایی‌های غالباً مسالمت‌آمیز در تهران و دیگر شهرها شرکت کردند.

۲۰ بهمن / ۹ فوریه: آقای بازرگان در یک سخنرانی در دانشگاه تهران برخی از پیشنهادهای اصلی‌اش را ارائه داد: از جمله استعفای فوری دولت بختیار،‌ همه‌پرسی عمومی درباره تأسیس یک جمهوری اسلامی،‌ انتصاب یک شورای موسسان برای نگارش قانون اساسی جدید،‌ و تشکیل دولت دائم بر اساس یک منشور جدید.

۲۰ – ۲۱ بهمن / ۹ – ۱۰ فوریه:‌ سربازان گارد شاهنشاهی به کادرها و تکنیسین‌های نیروی هوایی که در حمایت از خمینی در پایگاه هوایی دوشان‌تپه تظاهرات کرده‌بودند،‌ حمله کردند. هر دو طرف روز بعد قوای کمکی را به صحنه فرستادند و درگیری شدت گرفت. هزاران غیرنظامی ضدحکومتی به این نبرد پیوستند و چندین پادگان نظامی از جمله دوشان‌تپه را تصرف کردند و سلاح‌های داخل آنها را برداشتند.

بختیار در پیامی تلویزیونی در ۱۰ فوریه گفت که این درگیری «هیچ تأثیری بر من ندارد».

۲۲ بهمن / ۱۱ فوریه:‌ هزاران غیرنظامی مسلح،‌ شبه‌نظامیان اسلام‌گرا و سربازان حامی خمینی برای کنترل بر تأسیسات نظامی در تهران و دیگر شهرها وارد درگیری شدند. طی درگیری‌ها چندین فرمانده ارشد ارتش بازداشت یا کشته شدند. دیگران هنگام تلاش برای فرار از کشور دستگیر شدند.

شورای عالی نظامی به سربازان دستور داد به پادگان‌ها بازگردند و به آقای بازرگان اطمینان داد که ارتش آماده به رسمیت شناختن دولت موقت اوست.

دکتر بختیار رسماً از مقام نخست‌وزیری استعفاء داد و مخفی شد. اعضای کابینه و شورای سلطنتی نیابتی نیز استعفاء دادند.

۲۳ – ۲۵ بهمن / ۱۲ – ۱۴ فوریه:‌ با ادامه درگیری بین گروه‌های رقیب و تداوم هرج و مرج،‌ آیت‌الله خمینی در پیامی رادیویی خواهان زمین گذاشتن همه سلاح‌ها شد.

حامیان خمینی کاخ نیاوران شاه را تصرف کردند.

آقای بازرگان سمت‌های کابینه دولت موقت جدیدش را به رهبران جبهه ملی،‌ دستیاران خمینی و تکنوکرات‌ها سپرد. دکتر سنجابی به عنوان وزیر خارجه انتخاب شد.

۲۴ بهمن / ۱۳ فوریه،‌ حزب توده حمایتش را از آیت‌الله خمینی اعلام کرد.

۲۵ بهمن / ۱۴ فوریه، صدها تن در درگیری بین گروه‌های چریکی با عناصر ارتش و ساواک در تبریز کشته شدند.

گروه چریکی چپ‌گرای فدائیان خلق با دو تا چهار هزار عضو فعال فهرستی از خواسته‌ها را خطاب به دولت منتشر کرد. این خواسته شامل حقوق برابر برای زنان و مردان،‌ ملی‌سازی تمام صنایع، ‌و اخراج همه مستشاران نظامی خارجی از ایران می‌شد.

مارکسیست‌های مسلح به سفارت ایالات متحده در تهران حمله کردند و پس از غلبه بر تفنگداران دریایی نگهبان سفارت،‌ به داخل آن وارد شدند. خدمه سفارت از جمله ویلیام اچ. سالیوان،‌ سفیر آمریکا در ایران برای دو ساعت گروگان این افراد مسلح بودند. نیروهای مسلح خمینی مهاجمان را متفرق و گروگان‌ها را آزاد کردند. این حمله به تلافی همکاری مفروض بین سفارت و ساواک انجام گرفته بود.

پرونده ویژه انقلاب: