پشت پرده شیوع وبا در یمن

تابستان ۲۰۱۷، یک فروند هواپیمای باری با محموله ارسالی سازمان ملل در فرودگاهی در شاخ آفریقا (شبه‌جزیره سومالی) منتظر بود تا مقامات اجازه نهایی برای ارسال نیم میلیون واحد واکسن وبا به یمن را صادر کنند. در میانه جنگ خانمان‌سوز یمن وبا از کنترل خارج شده بود و هر روز هزاران مورد جدید از ابتلا به این بیماری گزارش می‌شد. این هواپیما هرگز برای حرکت به شمال یمن چراغ سبز نگرفت. سازمان ملل تا مه ۲۰۱۸ (حدود یک سال پیش) نتوانست واکسن‌های وبا را در یمن توزیع کند. بنا بر گزارش‌ها شیوع وبا در نهایت یک میلیون یمنی را به این بیماری مبتلا کرد. این بدترین شیوع وبا محسوب می‌شود که در تاریخ مدرن به ثبت رسیده است، در حالی که محققان بر این باورند اگر واکسن‌ها زودتر ارسال شده بودند فاجعه قابل پیشگیری بود.

مقامات سازمان ملل اعلام کرده‌‌اند به سبب مشکلات توزیع دارو در جنگ پرواز هواپیمای حاملِ واکسن‌ها لغو شد. مقاماتی که از آن مقطع از جنگ یمن مطلع هستند به خبرگزاری «آسوشیتدپرس» گفته‌اند که دلیل واقعی این بود که شورشیان حوثی‌ که کنترل شمال یمن را در دست داشتند اجازه ندادند واکسن‌ها ارسال شوند. شرط حوثی‌ها این بود که سازمان ملل برای نیروهای نظامی‌ آنها آمبولانس و سایر تجهیزات پزشکی فراهم کند. این تقاضا برای ماه‌ها اجابت نشده بود و بنابراین اجازه ورود واکسن‌های وبا نیز صادر نشد. لغو محموله واکسن وبا تنها یکی از مشکلات امدادگران در مبارزه با شیوع بیماری‌ای بود که سه ‌هزار کشته داد.

امدادگران و مقامات دولتی شواهد متعددی دارند که نشان می‌دهد افردی از داخل دولت حوثی در شمال و دولت تحت حمایت ایالات متحده در جنوب پول و منابع واکسیناسیون و درمان وبا را تصاحب کرده و در بازار سیاه می‌فروشند. به گفته دو امدادگر، در بعضی از موارد مراکز درمانی برای مبتلایان به وبا تنها بر روی کاغذ وجود دارند و این در حالی است که سازمان ملل بودجه‌ای را برای ادامه فعالیت‌های این مراکز درمان صوری اختصاص داده است.

آسوشیتدپرس از خلال ارزیابی تلاش‌هایی که در جهت مبارزه با این بیماری در یمن انجام می‌شود، به اسنادی محرمانه و مصاحبه با ۲۹ نفر دست پیدا کرده است. این ۲۹ نفر شامل امدادگرانی است که پیش از این در یمن کار می‌کردند و همینطور مقاماتی از وزارت بهداشت دولتی حوثی و دولت جنوب تحت حمایت ایالات متحده. تقریباً همه این افراد به خاطر ترس جانشان با شرط پنهان ماندن هویت‌شان حاضر به مصاحبه شدند.

یک مقام امدادگر به آسوشیتدپرس گفت: «هم حوثی‌ها و هم دولت یمن تلاش داشتند که وبا را موضوعی سیاسی کنند… حوثی‌ها از ضعف سازمان ملل بهره می‌برند، و فساد یا تغییر کاربری کمک‌ها و همه این‌ها به خاطر موقعیت ضعیف سازمان ملل است.»

این مقام امدادگر افزود که امدادگران می‌دانند که اگر سازمان ملل اعتراض کند، «ویزاهای آنها لغو می‌شود و دیگر اجازه بازگشت به کشور را ندارند.»

وبا در اواخر سال ۲۰۱۶، و در طی ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در سراسر یمن گسترش یافت. در اواخر سال گذشته میلادی گسترش بیماری کمی تخفیف پیدا کرد، اما در سال ۲۰۱۹ بار دیگر اوج گرفت. موج جدید بیماری از آغاز سال ۲۰۱۹ میلادی، به ۱۵۰ هزار مورد جدیدِ مبتلا، و ۳۰۰ مورد مرگ منجر شد. اولین واکسیناسیون وبا در جنوب یمن، مه ۲۰۱۸ و در شمال یمن اوت ۲۰۱۸ آغاز شد.

علی الولیدی، قائم‌مقام وزیر بهداشت یمن جنوبی و علی الحضری سخنگوی وزارت بهداشت حوثی‌ها در شمال هر گونه تاخیری در ورود واکسن وبا به یمن را انکار می‌کنند.

الحضری گفت که این ادعا که حوثی‌ها مانع ورود محموله واکسن به یمن شده اند اشتباه است.

او گفت: «این‌ها همه بی‌پایه و اساس است و آژانس‌ها اگر جرات دارند این را رسماً اعلام کنند.»

گرت کاپلر، رئیس خاورمیانه یونیسف، صندوق کودکان سازمان ملل هیچ گروهی را به خاطر توقف محموله واکسن در سال ۲۰۱۷ مقصر ندانست.

او گفت: «مهم این است که واکسن‌هایی که باید وارد می‌شدند بالاخره وارد شدند و به مردمی رسیدند که باید واکسیناسیون را دریافت می‌کردند… آیا این آسان و ساده بوده است؟ مطلقاً نه». همه محموله‌ها «به خاطر زمان طولانی برای تایید گرفتن» و «به خاطر بدبینی مقامات دو طرف» در خصوص ارزش واکسیناسیون وبا با مشکل مواجه شدند.

سرزمین ویران

از آغاز جنگ یمن در سال ۲۰۱۵، بیش از نیمی از بیمارستان‌ها و سایر تجهیزات مراکز درمانی یمن آسیب دیده و تخریب شدند. پس از آنکه شیعیان حوثی قدرت خود را در بیشتر نقاط یمن گسترش دادند و عربستان سعودی و متحدانش با حمایت ایالات متحده حملات هوایی خود را به مناطق تحت سلطه شورشیان را آغاز کردند و این مناطق را محاصره کردند درگرفت.

درگیری‌ها در یمن تاکنون به کشته شدن ۶۰ هزار نفر منجر شده و بیشتر یمنی‌ها در معرض قحطی و گرسنگی قرار گرفته‌اند. تحقیق آسوشیتدپرس که در دسامبر منتشر شد نشان می‌داد که طرف‌های مختلف در جنگ یمن همه مانع ارسال اقلام غذایی به گروه‌هایی شدند که ظن عدم وفاداری آنها وجود دارد، آنها در عوض این کمک‌ها را به سوی خط مقدم واحدهای نبرد تغییر مسیر دادند یا در بازارهای غیرقانونی برای کسب سود فروختند.

به گزارش سازمان ملل، بیش از ۱۹ میلیون از جمعیت ۲۹ میلیون نفری یمن به کمک‌های بهداشتی کافی دسترسی ندارند و بیش از ۱۷ میلیون نفر نیز از آب پاکیزه محروم‌اند. این‌ها شرایط اولیه برای گسترش بیماری وبا است؛ بیماری‌ای که از مصرف غذا یا آب آلوده به فاضلاب ناشی می‌شود. وبا در صورت عدم درمان می‌تواند به مرگ فردی منجر بشود که به خاطر استفراغ، اسهال و تب آب بدن خود را از دست داده است.

اولین شیوع مهم وبا در اواخر ۲۰۱۶ رخ داد. در این دوره ۲۵ هزار مورد مشکوک پیدا شد که ۱۲۹ مورد آنها به مرگ منجر شد. کمی بعد در آوریل ۲۰۱۷ بیماری بار دیگر، اما این بار با سرعتی حتی بیشتر، طغیان کرد. در طی دو ماه، ۱۸۵ هزار مورد مشکوک و ۱۲۰۰ مورد مرگ گزارش شد. یک امدادگر محلی در شمال یمن به یاد می‌آورد که خانه به خانه کودکانی را دیده است که بدن‌های کوچکشان بر اثر اسهال شدید خشک شدند.

وقتی مقامات سازمان ملل تلاش می‌کردند که واکسن‌های تغذیه‌ای را به مقصد برسانند تا از انتشار بیماری جلوگیری‌ کنند مقامات حوثی ادعا کردند که این واکسن‌ها بی‌اثر هستند. بعضاً در شبکه‌های اجتماعی گفته شد که واکسن‌ها می‌توانند برای کودکان مضر باشند. چهار امدادگر و مقام سابق بهداشتی در دولت حوثی گفتند که برخی رهبران شورشی ادعا می‌کردند که برنامه واکسیناسیون توطئه ایالات متحده و اسرائیل برای آزمایش بر روی یمنی‌ها به جای خوکچه‌های هندی است.

یک مقام ارشد سابق در وزارت بهداشت حوثی‌ها گفت که نگرانی درباره امنیت واکسن‌ها بهانه بوده است. رهبران شورشی فهرستی از تقاضاها داشتند و تلاش داشتند تا با مقامات سازمان ملل بر سر پول و تجهیزات چانه‌زنی کنند.

در هفته‌هایی که مذاکره بر سر واکسن وبا جریان داشت، شورشیان از مقامات سازمان ملل می‌خواستند تا برای آنها تجهیزات اشعه ایکس و سایر وسایل لازم برای درمان جنگجویان زخمی را فراهم کنند.

محموله واکسن

وقتی در ژوئیه ۲۰۱۷ حوثی‌های یمن اجازه ورود محموله واکسن وبا را ندادند، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که واکسن‌ها را به جاهای دیگری می‌فرستند که «ممکن است به آنها احتیاج بیشتری داشته باشند.» بنابراین محموله واکسنی که برای یمن تهیه شده بود به جنوب سودان در آفریقای مرکزی ارسال شد، که در آنجا نیز بیماری وبا در حال گسترش بود. شیوع وبا در جنوب سودان به مرگ ۴۳۶ نفر منجر شده بود، اما در اوایل ۲۰۱۸ اعلام شد که شیوع این بیماری پایان یافته است.

اما شیوع بیماری در یمن فروننشست.

تا پایان ۲۰۱۷ موارد گزارش شده ابتلا به وبا از یک میلیون نفر گذر کرد، و ۲۲۰۰ مورد نیز به مرگ انجامید. گسترش بیماری برای مدتی کاهش یافت اما در بهار و تابستان ۲۰۱۸، ۳۷۰ هزار مورد جدید و ۵۰۰ مورد مرگ ناشی از ابتلا به وبا گزارش شد. سپس مقامات حوثی ناچار شدند که جلسات متعدد علمی برای سیاستگزاری در رابطه با واکسیناسیون برگزار کنند. این جلسات بیش از یک سال (سراسر سال ۲۰۱۷ تا بهار ۲۰۱۸) طول کشید، اما دقیقاً زمانی که جلسات به نتیجه رسیدند و محمد سالم بن حافظ وزیر بهداشت حوثی ها به مقامات سازمان ملل درخواست ۹۰۰ هزار واکسن را داد، دو قائم مقام او که در ارتباط مستقیم با رهبران حوثی بودند، گفتند که محموله نمی‌تواند وارد شود و هنوز فرایندهای اداری بیشتر برای اطمینان از «امنیت» این واکسن‌ها در پیش است.

بن حافظ به عنوان یک غیرحوثی نتوانست علیه تصمیم این دو قائم مقام خود عمل کند. او در عوض نامه‌ای به نخست‌وزیر دولت حوثی نوشت و توضیح داد که چگونه بار دیگر ارسال محموله واکسن‌ها لغو شده است.

بن حافظ در نامه‌اش نوشت: «من دست‌هایم را از پیامدهای این اقدامات غیرمسئولانه پاک می‌کنم.» او به نخست‌وزیر گفت که مسئله را به دستان او می‌سپارد به این امید که دولت «اقدامات لازم را برای استفاده از کمک به شیوه‌ای درست» انجام دهد و «شرایط کاری مناسب را برای آژانس‌های امدادرسانی بین‌المللی و محلی» فراهم کند.

یک ماه بعد بن حافظ مقام خود را رها کرد و از کشور گریخت.

یکی از قائم‌مقام‌های وزارت بهداشت که به ادعای بن‌حافظ مسئول رد کردن محموله واکسن بود، این ادعا را تکذیب کرد. او به آسوشیتدپرس گفت: «نه، هیچ رد کردنی در کار نبود، ما ذخیره داشتیم.» او افزود که آنها فکر می‌کردند که اگر آب پاکیزه و سیستم بهسازی قابل اعتمادی وجود نداشته باشد، واکسن‌ها بی‌فایده خواهند بود.

فقط بر روی کاغذ

در حالی که دولت حوثی ورود واکسن‌ها به شمال را به چالش می‌کشیدند، سازمان ملل تلاش می‌کرد که واکسن‌ها را از طریق دولت جنوب به یمن برساند. اما این برنامه نیز به خاطر تاخیرها و سوالاتی درباره فساد دولتی بی‌نتیجه ماند. وقتی محموله کمک‌ها در مه ۲۰۱۸ به شهر جنوبی عدن رسید، وزارت بهداشت دولت تحت حمایت ایالات متحده و عربستان سعودی تیم‌هایی را برای آگاهی‌بخشی و مدیریت واکسن‌ها بسیج کردند. اما تیم‌های واکسیناسیون تنها بر روی کاغذ وجود داشتند و بسیاری از کارکنان این تیم ها همه حقوقی را که برای آنها در برنامه در نظر گرفته شده بود دریافت نکردند. دو امدادرسان گفتند که مقامات در جنوب مانع بازدید امدادگران از مناطقی شدند که کمپین‌های ایمن‌سازی در آنها جریان داشت، و این موضوع نظارت بر جریان امور و تایید نحوه استفاده بودجه امدادی را غیرممکن می‌کرد.

با آغاز کمپین در جنوب، حوثی‌ها در شمال سدها را شکستند و اجازه دادند که در اوت و سپتامبر ۲۰۱۸ واکسن‌های وبا در سه منطقه تحت کنترل آنها توزیع شود.

یک مقام ارشد سابق در وزارت بهداشت حوثی‌ها گفت که سازمان ملل با برخی درخواست‌های حوثی‌ها برای فراهم کردن لوازم و تجهیزات پزشکی، از جمله ۴۵ آمبولانس، موافقت کرده بود. او افزود که آمبولانس‌ها سپس برای مقاصد نظامی به خط مقدم نبرد ارسال شدند. علاوه بر واکسن، نگرانی دیگر در شمال و جنوب یمن این بود که آیا مبتلایان به بیماری به درمان‌های لازم پزشکی دسترسی دارند. با وجود آنکه یونیسف و سازمان بهداشت جهانی بودجه‌هایی را در اختیار دولت های شمال و جنوب و گروه های غیردولتی قرار داده بود تا مراکز درمانی برپا کرده و آنها را اداره کنند، برخی از این مراکز کاربری نداشتند. یکی از امدادگران می‌گوید به او اطلاع داده بودند که ۹ مرکز درمان وبا در عدن وجود دارد. اما او فقط دو تای آنها را پیدا کرد، «بقیه وجود نداشتند.»

یک نگرانی دیگر این بود که آیا سازمان‌های امدادی تعداد دقیق مبتلایان به بیماری در نقاط مختلف کشور را در اختیار دارند یا خیر. دو امدادرسان و یک مقام سابق دولت حوثی گفته‌اند که مقامات در اعلام تعداد افراد مبتلا به وبا اغراق می‌کردند تا میزان کمک مالی بین‌المللی را افزایش دهند.

زندگی برخی از کارکنان بهداشتی به پولی وابسته بود که سازمان ملل فراهم می‌کرد. یک مطالعه در دانشگاه جان هاپکینز نشان می‌داد که بسیاری از کارکنان بخش بهداشت برای سال‌ها حقوق خود را از دولت دریافت نکردند و بر این باور بودند که اگر تعداد کافی مورد ابتلا به وبا گزارش نکنند، مراکز درمان وبا بسته و کمک‌های مالی نیز قطع خواهد شد. نویسنده این گزارش با این حال گفته است که با وجود اغراق‌ها، میزان ابتلا به وبا «پرشمار» بوده است.

مطالعه دیگری که در دسامبر ۲۰۱۸ در ژورنال بهداشت عمومی انجام شد همه‌گیری بیماری در یمن را «بزرگ‌ترین شیوع وبا در تاریخ ثبت‌شده هم‌گیر‌شناسی» دانسته است.

از اواسط ۲۰۱۸ سازمان ملل بیش از ۲,۵ میلیون واحد واکسن وبا را به یمن منتقل کرده است. معلوم نیست چند درصد این محموله‌های به جمعیت‌های مورد نظر رسیده اند. دو مقام حوثی تایید کردند که نزدیک به ۱,۲ میلیون واحد در انبارهای صنعا ذخیره شده اند. یکی از مقامات گفت که وزارت بهداشت در نظر دارد که این واکسن‌ها را به زودی در دو منطقه شمالی توزیع کند. یک مقام ارشد امدادگر گفته است که بحران وبا کمکی به شورشیان حوثی است تا همدلی جهانی را برای مقابله با حملات ائتلاف به رهبری عربستان سعودی و حمایت ایالات متحده جلب کنند. او گفت: «اگر وبا درمان شود،تیتر رسانه ها چه خواهد بود؟»

الحضری سخنگوی وزارت بهداشت حوثی این ادعا را بی‌معنا دانسته و گفته است که مقامات امدادگر بین‌المللی از کمک‌های مالی فربه شده اند و از بیماری و رنج فقیرترین کشور خاورمیانه بهره می‌برند.

او گفت: «آنها از بحران یمن سود می‌برند و به نام یمن گدایی می‌کنند... بیش از آنکه ما به آنها نیازی داشته باشیم، آنها به بحران یمن نیاز دارند.»

در همین زمینه: