کودکان زندان زنان: آنان نیز محکوم به حبس‌اند
پرند خالقی − طرح «زندان باز» در مورد مادران زندانی دارای فرزند خردسال شاید شرایطی را فراهم کند که از فشار حبس بر کودکان کاسته شود.
پرند خالقی
در روزهای اخیر، خبری مبنی بر پیگیری انتقال زنان زندانی دارای فرزند خردسال به «زندان باز»، منتشر شد.
معصومه ابتکار، معاون رییس جمهور در امور زنان و خانواده، از پیگیری این طرح به منظور تسهیل شرایط معیشتی مادران زندانی و کودکان آنها، خبر داد. چندین سال است که مساله‌‌ی حضور کودکان در بند زنان، به موضوعی برای بحث بدل شده است و نهادها و افراد مختلفی مانند بنیاد کودک، سازمان بهزیستی، سازمان زندان‌ها، انجمن خیریه حمایت از زندانیان، روانشناسان، جامعه‌شناسان و نمایندگان مجلس را درگیر کرده است.
«نمیدانم چه کنم. از یک طرف می‌خواهم باز هم جگرگوشه‌ام کنارم باشد. اما نمی‌خواهم در چنین محیطی باشد و پاسوز من شود. دخترم از روزی که به دنیا آمده، به جز زنان بند کسی را ندیده است. مثل هم‌سن و سال‌هایش نیست. حتی تا به حال پارک نرفته. دنیایش همین دیوارها و میله‌هاست.»
این‌ها گفته‌های زهرا است، مادری زندانی که پنج سال از حکمش باقی مانده است و باید طبق قانون فرزند دوساله‌اش را که قیم دیگری ندارد، به بهزیستی تحویل دهد. در آيين نامه اجرايی سازمان زندان‌ها تنها در يک مورد، آن هم در تبصره يک ماده شصت و نه تصريح شده که زنان زندانی، می توانند کودکان خود را تا دو سال به همراه داشته باشند. با این حال، به دلیل فقدان نظارت لازم بر امور زندان‌ها، در برخی از موارد، این قانون رعایت نمی‌شود. طبق گزارش باشگاه خبرنگاران جوان در سال ۱۳۹۵، کودکان ۳ یا ۴ ساله نیز در محیط زندان حضور دارند. معصومه جنگی، مسئول اندرزگاه زنان خراسان جنوبی، می‌گوید: در حدود سال ۸۰، حتی برخی از کودکان تا ۱۲ سالگی نیز در زندان نگهداری می‌شدند.
متاسفانه آمار رسمی و دقیقی از تعداد این کودکان در دست نیست. سازمان زندان‌ها از ارائه‌ی آمار دقیق خودداری می‌کند. محمد نفریه، مدیر پیشین امور کودکان و نوجوانان بهزیستی، تعداد کودکان زندان‌ها را حدود ۴۳۰ نفر اعلام کرده بود. با این حال، محمد جواد فتحی، نماینده‌ی استان تهران در مجلس شورای اسلامی، در تیرماه سال ۱۳۹۶، تعداد این کودکان را بیش از ۲۰۰۰ تفر دانست. فتحی، حضور این تعداد کودک در زندان ها را وضعیتی عجیب و قابل تامل خواند و از سازمان زندان‌ها خواست تا آمار شفافی از تعداد مادران زندانی و فرزندان در بند، ارائه کنند. وی افزود: «مخفی کردن آمار، مشکلی را حل نمی‌کند. هرچند آمارهای بالا تاسف برانگیز است.»
وضعیت در ایران و تجربیات جهانی
بدیهی است که حضور کودکان از بدو تولد در محیطی مانند بند عمومی زندان به همراه سایر زندانیان، می‌تواند سلامت جسم و روان کودکان را در معرض خطرهای بسیاری قرار دهد. این در حالی است که در برخی از کشورها، راهکارهایی برای نگهداران مادران زندانی به همراه کودکشان، در محیطی به دور از بند عمومی، در نظر گرفته شده است. با این حال، در گزارشی که چندی پیش در بازدیدی از زندان قرچک منتشر شده بود، آمده بود که کودکان با دیدن بازدیدکنندگان مرد فرار کردند و در گوشه‌ای پناه گرفته‌اند. چون در هنگام زندانی بودن مادر، در محیطی غیرعادی و تک جنسیتی بزرگ می‌شوند. بعضی از این کودکان، ماشین ندیده‌اند و از سوار شدن به خودرو، دچار وحشت و اضطراب می‌شوند.
آندرو کویل در کتاب «رویکرد حقوق بشری به مدیریت زندان» می‌گوید: در صورتی که بنا باشد کودک نزد مادر در زندان بماند، هردوی آنها باید در واحدی باشند که بتوانند دائم در کنار یکدیگر زندگی کنند. در مدت حضور کودک در زندان، محیط نگهداری او باید تا حد امکان برای کودک و مادرش طبیعی باشد و رشد کودک نباید تنها به دلیل زندانی بودن مادرش محدود شود.» با توجه به این امر، برخی از افراد ساخت خانه‌های مادران و فرزندان یا مهدکودک در فضایی خارج از زندان را راهکار مناسبی به عنوان جایگزینی برای بندعمومی می‌دانند.
با این حال، مصطفی محبی، مدیرکل پیشین زندان‌های استان تهران در گفتگویی بیان کرده است: «از آن‌جا که قانون − به جز در مواردی محدود و خاص − اجازه‌ی خروج زندانی از زندان را نمی‌دهد؛ در نتیجه امکان احداث مهد کودک در خارج از محیط زندان و انتقال مادر به خارج از زندان برای ملاقات و بازدید از فرزند وجود ندارد. بنابراین مهد کودک‌ها باید در محیط زندان، ساخته شوند.»
این در حالی است که حتی برای ساخت مهد کودک در داخل محیط زندان نیز مشکلاتی وجود دارد. یکی از این مشکلات، شرط بهزیستی برای احداث مهدکودک است که وجود حداقل ۱۰ کودک را برای احداث مهدکودک ضروری می‌داند. این مساله باعث می‌شود تا تعداد زیادی از کودکان از مهد کودک‌ها به دور بمانند. از سوی دیگر، حتی بهزیستی آمار دقیقی از تعداد کودکان زندان‌ها ندارد و اساساً بدون وجود آمار صحیح، بررسی تعداد کودکان و رعایت شرط بهزیستی، غیرممکن است.
مهد کودک‌های داخل زندان
سوالی که مطرح می‌شود این است که: زندان‌های ایران که از حداقل استاندارهای لازم برای نگهداری زندانیان مناسب نیستند، تا چه اندازه می‌توانند برای نگهداری کودکان مناسب باشند؟ بسیاری از فعالان حقوق کودک، ساخت مهد کودک در داخل زندان را امری بیهوده می‌دانند و می‌گویند آن‌‌چه که ضروری است، جدا کردن کامل مادر و فرزند از بند عمومی و فراهم کردن محیطی سالم برای آن‌هاست و دور کردن چند ساعته‌ی کودک از مادر و تنش‌ها و اضطراب زندان، دردی را از مادر و فرزند دوا نخواهد کرد.
شهیندخت مولاوردی، معاون پیشین امور زنان و خانواده، در فروردین ۱۳۹۴، شرایط کودکان زندان را اسفبار توصیف کرد. وی افزود: «این کودکان پس از ورود به شیرخوارگاه‌ها و مراکزبهزیستی به شکل قرنطینه‌ای نگهداری می‌شوند و لطمات زیادی از بعد شخصیتی و رشدی می‌بینند.» فریبا بیابانی، مربی مهدکودک ندامتگاه شهرری می‌گوید: «تحویل کودکان بعد از دو سالگی به بهزیستی نیز، مشکلات خودش را دارد و می‌تواند باعث ایجاد اضطراب جدایی در این کودکان شود.»
حامد فرمند، یکی از فعالین حقوق کودکان می‌گوید: «از شش مهد کودک احداث شده در زندان‌ها، تنها یکی از آنها تحت نظر بهزیستی است و حتی نمی‌توان از رعایت شدن حداقل استانداردهای لازم برای نگهداری کودکان در این مهد کودک‌ها، مطمئن بود. شروع به کار تعداد زیادی از مهد کودک‌‌هایی که خبر احداث و راه‌اندازی آنها منتشر شده است، در حد خبر باقی‌مانده است.»
وضع تغذیه و سلامتی بچه‌ها در زندان
یکی از مسائل نگران کننده درباره‌ی نگهداری این کودکان در محیط زندان، موضوع تغذیه‌ی نامناسب است. اهمیت تغذیه‌ی مناسب مادران باردار و شیرده و همچنین کودکان زندان‌ها، در بیشتر موارد نادیده گرفته می‌شود. کمبود ویتامین، تعذیه‌ی نامناسب، نور ناکافی، ساعات هواخوری کم، در مواردی منجر به بروز مشکلات جسمی و بعضاً منجر به افسردگی مادران و فرزندان شده است. شرایط نگهداری این کودکان باعث مشکلات عدیده‌ای در رشد مغزی طبیعی این کودکان در این سنین ابتدایی و تعیین‌کننده و از سوی دیگر باعث ایجاد مشکلاتی در شکل‌گیری دلبستگی ایمن این کودکان می‌شود. بیشتر این کودکان، بعد از ورود به مدرسه، درگیر اختلالات بادگیری خواهند بود و می‌تواند باعث ایجاد مشکلاتی شود که تا پایان عمر گریبانگیر آنها گردد.
گزارش منتشر شده در همشهری آنلاین در سال ۱۳۹۶، بر اساس مطالعه سال ۱۳۸۲ در رابطه با کودکان زندانی حاکی از شیوع بالای بیماری‌های جسمانی و روانی در بین کودکان در زندان بود. بر طبق این مطالعه، ۳۳ درصد کودکان زندان دارای مشکلات روانی بودند و از اختلالات گفتاری نیز رنج می برده اند. یک سوم این کودکان از اختلالات روانی در طیف خفیف تا شدید رنج می بردند. از سوی دیگر بیماری های جسمانی نظیر عفونت در مجاری ادراری نیز در بین این کودکان شایع می باشد. در ۱۳ درصد کودکان، علائم کودک‌آزاری دیده شده بود. آزارهای جسمی و جنسی بالقوه در زندان‌ها توسط زندان‌بان‌ها برای اعمال فشار به زندانی یا توسط زنان هم‌بندی مادران، از مسائل دیگری است که اهمیت نگهداری این کودکان در محیطی کاملاً جداگانه از بند عمومی را نشان می‌دهد. علی اکبری، مدیرکل دفتر اقدامات تامینی و تربیتی سازمان زندان‌ها در گفتگویی اظهار داشت که روی بدن بسیاری از کودکان زندان آثار اذیت و آزار دیده شده که این نشانگر نبود امنیت کافی در بند زنان برای کودکان است.
دکتر محمدرضا اسلامی، روانپزشک کودک و نوجوان می‌گوید: «نوزادان در ماه اول پس از تولد به تعامل بین فردی و اجتماعی خو می گیرند و حساسیت فزاینده‌ای نسبت به محیط خارجی و توانایی برقراری رابطه با مراقبان خود نشان می‌دهند، بنابراین جدایی زودرس نوزادان از مادران خود تاثیر منفی شدیدی بر رشد هیجانی و هوشی کودک بر جای می‌گذارد. کودکانی که از مادران زندانی متولد می شوند، در خطر عدم برقراری پیوند و دلبستگی هستند چرا که در این کودکان به علت عدم شکل گیری دلبستگی ایمن، شانس بروز انواع اختلال‌های روان پزشکی و اختلالات هیجانی و رفتاری در دوران کودکی افزایش می یابد. اختلالات اضطرابی، علایم بیش فعالی و گاهی کم تمرکزی، نداشتن ارتباط اجتماعی مناسب و اختلالات افسردگی از جمله مشکلات روان شناختی است که در افرادی با دلبستگی ناامن بروز می‌کند. همچنین روابط بین فردی در گروهی مانند زندانیان مختل می شود که در آینده با مشکلاتی در روابط زناشویی و خانوادگی بروز می‌کند.»
دقت و صحت آمار ارائه شده از سوی سازمان زندان‌ها، به عنوان تنها منبع برای برنامه‌ریزی برای این کودکان، امری ضروری است که تا امروز محقق نشده است. با توجه به شرایط کنونی، راهکارهای پیشنهادی شامل در نظر گرفتن شرایطی برای تسهیل خروج مادران از زندان، افزایش ساعات هواخوری و مرخصی، درنظر گرفتن برنامه‌های تغذیه‌ی متناسب با نیاز مادران و فرزندان و مهم‌تر از همه در نظر گرفتن مجازات‌های جایگزین برای مادران زندانی است.
امید به طرح زندان باز
طرح پیشنهاد شده با عنوان «زندان باز»، شرایطی را فراهم می‌کند که زندانی قادر باشد در فضایی خارج از فضای زندان و به وسیله‌ی دستبند یا پابند الکترونیکی، تحت نظارت باشد. چرا که نه بهزیستی، نه زندان در کنار مادر، محیط مناسبی برای نگهداری این کودکان نیست. اکنون باید دید که آیا قوه‌ی قضاییه به این طرح عمل خواهد کرد یا این وعده نیز، مانند وعده‌های پیشین، محقق نخواهد شد. دکتر اسلامی، روانپزشکی که پیشتر از او نقل کردیم، می‌گوید: «مدیریت سازمان زندان‌ها موظف هستند برای مادران دارای فرزند یا مادران باردار امکانات جداگانه‌ای بر اساس ظرفیت های فیزیکی موجود تهیه کنند تا سلامت سرنوشت این کودکان بی‌گناه با بزهکاری مادران خود گره نخورد.»
در همین زمینه
«سرطان پیشرفته»، مستندی از وضعیت زندان زنان قرچک
نظرها
نظری وجود ندارد.