سوالی از مخالفان مجازات مرگ: اعدام نکنیم چه کنیم؟

- پس یعنی قاتل و متجاوز را همین‌طوری ول کنیم برود پی کارش؟

- می‌خواهی یک دسته‌گل هم برای تشکر به جانیان و جنایتکاران بدهیم!

- اینها حقشان است؛ اعدام نکنیم که دوباره برگردند و آدم بکشند؟! ...

نویسنده این گزارش به عنوان یک فرد مخالف مجازات اعدام تاکنون بارها با چنین پرسش‌هایی روبه‌رو شده و گهگاه به طرفداری از جرم و جنایت و تجاوز نیز متهم شده‌ است. پرسش‌هایی با یک ماهیت واحد: اگر اعدام نکنیم پس چه کنیم؟ مجرم را آزاد کنیم تا در جامعه آزاد بچرخد و جنایات بیشتری را رقم بزند؟

در پاسخ به این سوال‌ها همواره باید توضیح داد که مخالفت با اساس مجازات مرگ و اجرای اعدام به معنی مخالفت با مجازات مجرمان و طرفداری از جرم و جنایت نیست.

در حقیقت آنچه به نوعی اصلی‌ترین چالش پیش روی فعالان مخالف اعدام است، اثبات کردن همین مساله است چرا که اکثر قریب به اتفاق موافقان و طرفداران اعدام این‌گونه تصور می‌کنند که مخالفت با این مجازات به معنی مخالفت با اصل مجازات مجرمان بوده یا دست‌کم لغو اعدام در عمل به بی‌کیفری و بخشش مجرم منتهی خواهد شد.

این تصورِ نادرست به قدری معمول است که یکی از چالش‌های اصلی نظام‌های حقوقی در روند لغو مجازات اعدام نیز حول محور اقناع افکار عمومی جامعه و پاسخ به این دغدغه است که لغو اعدام به معنی بی‌کیفر بودن جرم نیست.

در عین حال اما یافتن مجازات جایگزین مناسب نیز به ویژه در کشورهایی که در آنها مجازات اعدام با ایدئولوژی و مذهب پیوند تنگاتنگی دارد، کار آسانی نبوده و عمده تلاش‌ها در روند لغو مجازات اعدام به یافتن مجازات جایگزین مناسب آن معطوف می‌شود، چرا که در این کشورها، مجازات اعدام موضوعی فراتر از یک بحث حقوق کیفری صرف بوده و به نوعی با فرهنگ دینی جامعه در آن پیوند خورده است. به علاوه اینکه فرهنگ خونخواهی و انتقام نیز در این قبیل از جوامع فرهنگ غالب بوده و به عنوان یک ارزش و هنجار تبلیغ می‌شود. حال آنکه مجازات‌ها اساسا موضوعی جرم‌شناسانه و حقوقی هستند که هدف اصلی آنها کاهش آمار جرایم و پیشگیری از وقوع جرم است نه خونخواهی و انتقام از مجرم.

با وجود این به تجربه ثابت شده است ارائه مجازات‌های جایگزین مناسب اعدام می‌تواند بسیاری از مدافعان این مجازات را به واسطه پاسخ به سوال اصلی آنان و رفع دلواپسی‌شان در این زمینه به مخالف اعدام تبدیل کند. مجازاتی که هم شدت و حدت لازم را در نشان دادن قاطعیت قانون داشته باشد، هم با جرم تناسب داشته باشد و هم موثر باشد.

چرا اجرا نشدن قصاص به معنی بی‌کیفر ماندن جرم است؟

یکی از دلایلی که به ویژه در ایران سبب شده مخالفت با مجازات اعدام به معنی مخالفت با مجازات جانی و مجرم تلقی شود و عدم اجرای آن در عمل مساوی با معافیت فرد مجرم از مجازات، اصل‌انگاری مجازات قصاص است، بدین معنی که قوانین موضوعه کیفری در جمهوری اسلامی به تبعیت از احکام کیفری فقه شیعه، تنها مجازات قابل اِعمال بر مرتکب جنایت عمدی را قصاص او تعیین کرده و در صورتی که مرتکب به هر دلیلی به ویژه گذشت اولیای دم از قصاص، از اعدام رهایی یابد، در عمل پس از گذشت اندک مدتی آزاد شده و در واقع با کیفر مناسبی روبه‌رو نمی‌شود، چون بر اساس قوانین، این اولیای دم هستند که صاحب خون فرد کشته شده‌اند و این تنها قصاص است که جزو حقوق آنان محسوب می‌شود.

از این رو در صورت گذشت اولیای دم از حق قصاص، دیگر دلیلی برای مجازات جانی وجود ندارد، به ویژه اینکه ماده ۶۱۲ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده نیز تنها در صورتی تعیین مجازات حبس تعزیری برای «قاتل عفو شده از قصاص» را مجاز می‌داند که یا «اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه» شده یا «بیم تجری مرتکب یا دیگران» شود. ضمن اینکه در چنین حالتی نیز فرد مرتکب به جنایت به سه تا ۱۰ سال حبس محکوم می‌شود که با جرم ارتکابی همخوانی ندارد.

آنچه در عمل در ایران اتفاق می‌افتد این است که در صورت گذشت خانواده مقتول از قصاص در جرم جنایت به عمد، جانی پس از اندک زمانی از زندان آزاد می‌شود. از این روست که بر اساس گزارش‌ها، برخی از اولیای دم علی‌رغم میل باطنی به قصاص، فکر می‌کنند چاره‌ای جز اجرای آن برایشان وجود ندارد و در صورت گذشت، دستگاه قضایی قاتل را آزاد می‌کند.

مجازات‌های جایگزین اعدام

امروزه اکثر کشورهایی که در آنها مجازات مرگ/اعدام لغو شده یا در عمل اجرا نمی‌شود، عمدتا مجازات حبس را به عنوان مجازات جایگزین اعدام مورد استفاده قرار می‌دهند. این مجازات با توجه به شدت و حدت جنایت ارتکابی متفاوت بوده و معمولا از ۱۵ سال آغاز و در برخی از کشورها تا ۴۵ سال زندان نیز می‌رسد. به عنوان مثال در فرانسه این مجازات که با عنوان حبس جنایی دائم یا حبس جنایی موقت شناخته می‌شود، از ۱۵ سال آغاز و با توجه به درجه جرم تا ۳۰ سال زندان یا حتی حبس ابد را در برمی‌گیرد. از این رو امروزه این دو نوع از حبس یعنی حبس مدت‌دار و حبس دائم از سوی بسیاری از نظام‌های حقوقی به عنوان مجازات جایگزین اعدام اِعمال می‌شود.

در این میان اما از آنجا که اساسا اِعمال مجازات در دنیای امروز با توجه به فاکتورهای جرم‌شناسانه و جامعه‌شناختی صورت گرفته و نقش اصول مسلم و پذیرفته شده حقوق در آنها غیرقابل انکار است، در اِعمال مجازات جایگزین حبس نیز تلاش شده است که اجرا و اِعمال آن عادلانه‌تر باشد.

بر این اساس توجه به فاکتورهای یک مجازات خوب مانند قابلیت اجرا، تناسب با جرم، اثرمندی، فردی بودن و شخصی بودن، در پیش‌بینی مجازات جایگزین اعدام بسیار پراهمیت است.

به عنوان مثال عادلانه نیست فردی که هیچ سابقه محکومیت کیفری‌ای نداشته و تنها به دلیل عصبانیت در یک درگیری سبب کشته شدن فردی دیگر شده، به همان مجازاتی محکوم شود که یک سارق مسلح به دلیل قتل کارمند بانک.

از طرف دیگر امروزه به تجربه ثابت شده است در برخی از جرایم، صرف اِعمال مجازات سنگین (حتی اعدام) به هیچ وجه ویژگی بازدارندگی ندارد. از این رو در این قبیل از جرایم بهتر آن است که خاستگاه اصلی جرم هدف حمله قانون قرار گیرد. مانند اینکه در جرایم مربوط به قاچاق مواد مخدر، به ویژه در سطح کلان، بهترین مجازات کشف و مصادره تمامی اموال مجرمان و بستن راه‌های ارتباطی مالی آنان است.

از این رو برای آنکه مجازات تعیین شده تطابق بیشتری با عدالت داشته باشد، شرایط فردی و شخصی مجرم هم باید در آن لحاظ شود. یعنی میزان تاثیر شرایط محیطی در جرم ارتکابی، شرایط و میزان مجازات را متفاوت خواهد کرد.

در این زمینه به عنوان نمونه در حالی که اشد مجازات حبس دائم است، این مجازات خود به سه نوع متفاوت اِعمال می‌شود: حبس دائم بدون امکان درخواست عفو، حبس دائم با امکان درخواست عفو، و حبس دائم با امکان درخواست عفو با شرط مدت زمان.

- حبس دائم بدون امکان درخواست عفو: همان حبس ابد است که در آن فرد محکوم تحت هیچ شرایطی مشمول هیچ نوع از عفو (عفو عمومی، عفو به دلیل بیماری و عفو مشمول مرور زمان) نبوده و تا زمان مرگ طبیعی خود در زندان باقی خواهد ماند.

- حبس دائم با امکان درخواست عفو: در این نوع از حبس دائم، فرد محکوم معمولا پس از طی دست‌کم ۱۰ سال از مدت محکومیت خود، این اجازه را خواهد داشت که یا خود درخواست عفو دهد یا به دلیلی مشمول یکی از صورت‌های قانونی عفو قرار گیرد. تصمیم‌گیری در مورد صلاحیت محکوم به بهره‌مندی از عفو با دادگاه خواهد بود.

- حبس دائم با امکان درخواست عفو با شرط مدت زمان: در این نوع از حبس ابد فرد محکوم تنها پس از طی شدن یک زمان مشخص از مدت زمان محکومیت خود مجاز به ارائه درخواست عفو خواهد بود. فرق این نوع از حبس دائم با حبس دائم با امکان درخواست عفو این است که در حبس با شرط مدت زمان، مدت زمان اجباری برای فرد محکوم در هنگام صدور رای دادگاه تعیین می‌شود. مثلا حبس دائم با امکان درخواست عفو با شرط مدت زمان ۲۰ سال، بدین معنی است که محکوم تنها پس از گذراندن ۲۰ سال از مجازات خود اجازه ارائه درخواست عفو و آزادی را خواهد یافت، در حالی که در مجازات پیشین، زمان مجاز فرد محکوم برای درخواست عفو مشخص نبوده و این زمان در طول گذراندن محکومیت وی مشخص خواهد شد.

به عنوان مثال در آلمان این مدت زمان حداقل ۱۵ سال و در کانادا برای قتل عمد درجه یک، ۲۵ سال است.

حبس ابد به عنوان نوعی از مجازات جایگزین اعدام در سال‌های اخیر با اعتراضاتی همراه بوده و مخالفانی داشته است. عمده انتقادهای مطرح شده به این مجازات غیرانسانی بودن و ناعادلانه بودن آن به ویژه در مواردی است که به عنوان نمونه فرد محکوم در دوران جوانی (مثلا ۲۰ سالگی) به حبس ابد محکوم شود، چرا که او مجبور است تا زمان مرگ خود در حبس باقی بماند.

در مقابل در روش حبس مدت‌دار، فرد محکوم ایمان دارد پس از طی دوران محکومیت خود از زندان آزاد خواهد شد و از این رو امید خود را نسبت به جامعه و زندگی حفظ کرده و در نتیجه شانس تلاش برای اصلاح او بیشتر خواهد بود.

امروزه شماری از کشورها مجازات حبس ابد را به طور کامل ملغی کرده و به جای آن از حبس‌های مدت‌دار استفاده می‌کنند. به عنوان مثال در پرتغال این مدت بین ۲۰ تا ۲۴ سال است. در نروژ ۲۱ سال و در اسپانیا بین ۳۰ تا ۴۰ سال.

برزیل، اروگوئه، ونزوئلا، کلمبیا، السالوادور، کرواسی و نیکاراگوئه نیز از جمله کشورهایی هستند که در آنها مجازات حبس ابد اجرا نشده و به جای آن از حبس‌های مدت‌دار استفاده می‌شود.

در این میان برای خلاصی از چالش بازگشت افراد خطرناک به جامعه، قانون‌گذاران کیفری در برخی کشورها از جمله نروژ، امکانی را در مجازات‌های خود پیش‌بینی کرده‌اند با عنوان «حبس پیشگیرانه». در این روش پس از طی مدت زمان تعیین شده برای مجازات و فرا رسیدن زمان آزادی فرد محکوم، در صورتی که کارشناسان روان‌شناسی جرم و جرم‌شناسان زندان تشخیص دهند آزادی فرد محکوم برای جامعه همچنان تبعات مخرب و زیان‌آور داشته و فرد محکوم از نظر جرم‌شناسی همچنان خطرناک محسوب می‌شود، آن فرد با استناد به قانون حبس پیشگیرانه همچنان در زندان باقی خواهد ماند.

البته این بدان معنی نیست که دستگاه قضایی مجاز است فرد محکوم را تا ابد یا به مدت نامشخص همچنان در زندان نگه دارد، بلکه مدت زمان این حبس در کشورهایی که آن را اجرا می‌کنند بر اساس قوانین مدون مشخص شده است. به عنوان نمونه در نروژ زمان مجاز اِعمال حبس پیشگیرانه پنج سال بوده و پس از آن مقامات زندان موظفند برای تصمیم‌گیری دادگاه در مورد آزادی فرد محکوم، ارزیابی جدیدی از وضعیت او ارائه کنند.

در عین حال باید دانست اِعمال این مجازات‌ها در همه کشورها به یک روش نبوده و توجه به شرایط محیطی (شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی) کشورها نقش مهمی در تغییر و بومی‌سازی این قوانین ایفا می‌کنند.

با وجود این روشن است که این مجازات‌های جایگزین تنها زمانی موثر واقع شده و قابلیت اجرا پیدا خواهند کرد که اعدام صرفا یک مجازات کیفری باشد؛ نه راهی برای تمرین دینداری یا ترویج فرهنگ انتقام.