کربلا و نجف، استثمار کارگران در سایه عدم اطلاع‌رسانی

این آگهی نمونه یکی از ده‌ها آگهی شغلی است که با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت می‌توان به آن رسید. این روزها به دلیل وضعیت نابه‌سامان اقتصاد ایران، شمار زیادی از بیکاران ایرانی در جست‌وجوی کار به سوی کشور عراق و عمدتا سلیمانیه و اربیل رهسپار می‌شوند. چنانکه که می‌گویند، حقوق‌ها به دلار است؛ همچنین شهرهای کردستان عراق زیبا هستند، آزادی بیشتری در آنجا حاکم است و از این نظرها برای نیروی کار ایرانی، جذاب.

کمتر رسانه‌ای اما درباره کار در جنوب عراق و شهرهای مذهبی همچون کربلا و نجف و وضعیت کارگران این شهرها گزارش داده است.

این گزارش بر پایه مشاهدات گزارشگر از وضعیت کارگران ایرانی در عراق در بهار ۱۳۹۶ تهیه شده است. گرچه موارد مورد اشاره در این گزارش ممکن است گویای وضعیت دقیق و روشنگر همه ماجرا نباشد.

همچنین گزارشگر با استعلام از کارگرانی که تا چند ماه پیش در عراق و در دو شهر نجف و کربلا کار می‌کردند، متوجه شده است که ظاهرا وضعیت همچنان همان‌طور است که بوده، از جمله در «حی الصناعه» یا همان شهرک صنعتی کربلا.

کارگران چگونه به کربلا و نجف می‌رسند؟

شیوه جذب کارگران ایرانی برای کار در کربلا و نجف به این صورت است که ابتدا در سایت‌های کاریابی اینترنتی آگهی کار توسط دلالان و واسطه‌های کاریابی ایرانی منتشر می‌شود. از فرد آگهی‌دهنده فقط یک شماره تلفن موجود است و اکثر کارگران جذب شده هیچ‌وقت به صورت حضوری با دلال و رابطی که کار معرفی می‌کند، دیداری ندارند. حتی گاهی واسطه‌هایی که روابط دولتی دارند و اصطلاحا پشتشان به عدم پیگیری‌های قانونی گرم است، با تبانی با دست‌اندرکاران روزنامه‌ها، آگهی‌ها را در بخش نیازمندی‌های کار منتشر می‌کنند و به این ترتیب رنگی قانونی به این فعالیت‌ها می‌زنند.

عمدتا کارکنان در مشاغل فنی همچون جوشکاری، ریخته‌گری فلزات، نجاری، مکانیکی ماشین‌های سنگین و سبک و ...، همچنین مشاغل ساختمانی و صنعتی از بین کارگران و استادکاران بیکار جذب این دلالان می‌شوند.

پس از دادن وعده‌هایی از قبیل شغل دائمی، جای خواب مناسب و درآمد کافی از سوی دلالان، کارگران با ویزای زیارتی یک‌ماهه که از طریق آژانس‌های زیارتی فروخته می‌شود وارد خاک عراق می‌شوند.

در سال ۹۶ که هنوز بخش‌هایی از کشور عراق درگیر جنگ بود، کربلا و نجف دو شهر امن بودند که کارگران می‌توانستند به دور از خطر جنگ در این شهرها مشغول به کار شوند.

شهر در کنترل نظامی‌ها

روایت وضعیت در سال ۹۶ از زبان گزارشگر:

وارد کربلا که می‌شوی، سربازان حشدالشعبی (نیروهای وابسته به سپاه پاسداران ایران) را در هر خیابان و چهار‌راه و گذر می‌توانی ببینی که با ماشین‌های نظامی و تیربارهای سنگین، پست‌های ایست بازرسی برپا کرده‌اند.

به عبارت ساده‌تر شهر در اشغال نظامی نیروهای حشد‌الشعبی است و بعضا ماشین‌هایی با نشان (آرم) سپاه پاسداران هم آزادانه در شهر تردد می‌کنند.

این حضور نظامی، سوای ایست بازرسی‌هایی بود که پلیس (شرطه) عراق جداگانه برپا کرده است. وضعیت به گونه‌ای است که نمی‌شود از یک خیابان اصلی عبور کرد و حداقل دو یا سه بار مورد تفتیش بدنی قرار نگرفت.

ایرانیانی که در این دو شهر حضور دارند، اغلب تنها در اطراف حرم‌های مذهبی مورد احترام شرطه‌ها هستند. در نقاط دیگر شهر و به دور از حرم‌ها، شرطه‌ها برای تفتیش بدنی گاهی خارجی‌ها را مجبور می‌کنند کفش و لباس خود را نیز درآورند.

کارگران ایرانی که در ایست بازرسی‌ها به پلیس می‌گویند برای کار به عراق آمده‌اند، با برخوردی توهین‌آمیز مواجه می‌شوند.

بارها پیش می‌آید که شرطه‌ها در ایست بازرسی به کارگران می‌گویند:

«مردم عراق خودشان بیکار و گرسنه‌اند. شما چرا آمده‌اید جای آنها را بگیرید؟»

این‌گونه برخورد‌های پلیس عراق در مورد دیگر کارگران خارجی که از بنگلادش، پاکستان و ... آمده‌اند و در عراق کار می‌کنند نیز مصداق دارد.

کار، از اولین دقیقه

خبرگزاری فرانسه به تازگی گزارش کرده است که این روزها ایرانیان با تحصیلات لیسانس هم برای کار به عراق می‌روند.

نویسنده این گزارش اما بر اساس مشاهدات خود تاکید دارد که موضوع کارگران ایرانی با تحصیلات دانشگاهی در سال ۹۶ هم در شهرهای کربلا و نجف مصداق داشته و تعداد کارگران دانشگاه رفته ایرانی در کارگاه‌های صنعتی چنان بوده است که پرسنل عراقی به شوخی می‌گفته‌اند اگر دولت عراق از این ایرانی‌ها در وزارتخانه‌هایش استفاده می‌کرد، اوضاع عراق بهتر از این می‌شد.

کار برای کارگران اما پس از رسیدن به مقصد، از همان روز و ساعت اول شروع می‌شود. کارفرمایان و روسای شرکت‌هایی که در کربلا و نجف مشغول فعالیت هستند، عمدتا از فرزندان شیوخ عشیره‌ها یا از مخالفان صدام حسین هستند که پس از سقوط رژیم بعث، به رانت‌های دولتی و سرمایه‌های کلان دسترسی پیدا کرده‌اند.

اکثریت این کارفرمایان (در شهرهای جنوبی عراق) علنا ارتباطی نزدیک با اعضا و درجه‌داران حشد‌الشعبی دارند.

در کارگاه‌ها و شرکت‌های عراقی، در محیط کاری سیستم نظارت بر کارگران شبیه به سیستم ارباب-رعیتی‌ست، بدین صورت که از طرف رئیس شرکت یک یا دو نفر به عنوان نایب، مدام ناظر بر نحوه کارکرد و میزان بازدهی کارگرانند و از کارگران می‌خواهند وقت تلف نکنند و به کار مشغول باشند.

رئیس شرکت هم روزانه یک یا دوبار سرزده و مغرور، بدون اینکه با کارگران حرف بزند به فضای کاری سرکشی می‌کند.

شرایط کاری کارگران در کارگاه‌های صنعتی و ساختمانی در کربلا و نجف

ساعت کاری در کربلا و نجف برای کارگران مورد نظر این گزارش، ساعت شش صبح است تا شش عصر. آنان تنها برای خوردن ناهار یک ساعت استراحت دارند. در ماه رمضان کارگران روزها در خوابگاه استراحت می‌کنند و در عوض، بعد از اذان مغرب و خوردن افطاری تا نزدیک وعده سحری کار می‌کنند.

در محیط‌های کاری برای کارگران مهاجر اعم از ایرانی، پاکستانی، بنگلادشی و ...، بیمه و خدمات درمانی وجود ندارد و در صورت بروز بیماری یا مصدومیت، مخارج درمان از دستمزد ماهانه کسر می‌شود. روز تعطیل هم به جز مناسبت‌های مذهبی، تعطیلی بدون حقوق در نظر گرفته می‌شود، یعنی اگر کارگری یک روز در ماه به دلیل فشار کاری مجبور به استراحت شود، همان یک روز هم از دستمزد ماهانه کسر می‌شود.

بهداشت، آشپزخانه، غذا

محیط پخت و پز و آشپزخانه کارگری در کربلا و نجف اغلب وضعیتی غیر‌بهداشتی دارند و این کارها عمدتا توسط کارگران پاکستانی و بنگلادشی انجام می‌شوند. غذاها هم معمولا از بی‌کیفیت‌ترین و ارزان‌ترین مواد اولیه تهیه می‌شوند و به دلیل رطوبت و هوای گرم، حشرات موذی مثل سوسک و مارمولک و موش در آشپزخانه فراوانند.

شست‌وشوی روزانه توالت‌ها به عهده کارگران است و برای شست‌وشوی دست و استحمام، هر کارگر می‌بایست از هزینه شخصی خود صابون و شامپو و دیگر شوینده‌ها را خریداری کند.

به دلیل فقدان آب لوله‌کشی، آب حمام‌ها از طریق تانکر با هزینه شرکت تامین می‌شود و خرید بشکه‌های آب آشامیدنی بر عهده کارگران است. به همین دلیل معمولا آب کافی برای حمام رفتن وجود ندارد و بسیاری از کارگران مجبور می‌شوند به حمام‌های عمومی سطح شهر بروند.

برای نمونه حمام عمومی «مجمل» در شهر کربلا (نزدیک به حرم‌ها)، شب‌ها پر از کارگرانی‌ست که برای حمام کردن صف می‌کشند.

ایمنی محیط کار

از نظر ایمنی محیط کار اغراق نیست اگر گفته شود این مسأله کم اهمیت‌ترین موضوع برای کارفرمایان شرکت‌ها در نجف و کربلا، دو شهر جنوبی عراق است. به همین دلیل هم آمار مصدومیت و نقص عضو کارگران مهاجر در عراق بالاست.

خوابگاه کارگران نیز معمولا چند کانکس یا اتاق‌های بلوکی نا‌ایمن است که پایین‌ترین سطح استانداردهای خوابگاهی را دارد.

پتوها به دلیل کمبود آب دیر به دیر شسته می‌شوند و به علت کمبود گازوئیل برای روشن کردن مولد (ژنراتور) از ۱۱ شب تا سحر (اذان صبح)، برق خوابگاه‌ها قطع است.

در عراق هر کارگاه یک ژنراتور مخصوص به خود برای تولید برق دارد و برق سراسری فقط برای منازل مسکونی است.

دستمزدها

وضعیت دستمزدها و پرداخت آن نیز بدین صورت است که کارفرما معمولا حقوق ماه اول را با احتساب اضافه کاری همان ماه، تمام و کمال به کارگران تازه‌وارد می‌پردازد و پس از آن، با وعده و تطمیع از کارگران می‌خواهد با وجود اتمام مهلت ویزایشان در کارگاه‌ بمانند و از افزایش حقوق و پاداش بهره‌مند شوند. همچنین گفته می‌شود غرامت حضور غیرقانونی در کشور عراق به عهده کارفرما خواهد بود.

خیلی از کارگران فریب این دست وعده‌ها را می‌خورند و بعد از اتمام مدت ویزایشان در کشور عراق می‌ماندند و کارفرما از ماه دوم و آغاز حضور غیرقانونی کارگر در خاک عراق، از همین حربه برای کسر حقوق، به تعویق انداختن آن و انواع سوء استفاده‌های دیگر، استفاده می‌کند. در صورت اعتراض نیز کارگر با تهدید به معرفی شدن به مدیریت اقامت و شرطه‌ها و خطر زندان و پرداخت غرامت سنگین مواجه می‌شود.

تا سال ۹۶ کارگرانی از ایران، پاکستان و بنگلادش در عراق مشغول به کار بودند که بعضا به دلیل هراس از بازداشت و زندان، یک سال تمام در محیط کارگاه مانده بودند و جرات تردد در سطح شهر و خارج شدن از محیط کار را نداشتند.

بعضی از کارگران اما برای فرار از این وضعیت که کارفرما برایشان پیش آورده، در روزهای منتهی به عاشورا و اربعین که زائران ایرانی زیادی در کربلا هستند، به بهانه کمک به موکب‌های رفاهی زائران خود را به کاروان‌های زیارتی می‌رسانند و با پیدا کردن چند آشنا از وضعیت باز گذرگاه‌های مرزی بین ایران و عراق استفاده می‌کنند و به ایران برمی‌گردند.

کارگران بنگلادشی و پاکستانی زیادی اما به ناچار و تا زمانی که کارفرما رضایت بدهد با همان وضعیت سر می‌کنند.

مهاجرت کاری نیروی انسانی از ایران به عراق به دلیل «کاهش ارزش پول ملی، افزایش پروژه‌های عمرانی و درآمد بیشتر در عراق»