آیا جهان وضعیت اضطراری اقلیمی را به رسمیت می‌شناسد؟

دانشمندان وابسته به سازمان ملل در یک سال اخیر بارها نسبت به بحران اقلیمی ناشی از گرمایش زمین و آثار سوء آن بر زندگی تمام انسان‌های سیاره هشدار داده اند. جنبش‌های اعتراضی محیط زیستی که خواهان مقابله فوری با گرمایش جهانی ناشی از فعالیت انسانی و حفظ منابع طبیعی هستند، در این یک سال حضور پررنگ‌تری یافته اند. با این وجود، دولت‌های زیادی در جهان توجه خاصی به مقابله با تغییرات اقلیمی نشان نداده‌اند. در چنین شرایطی است که اجلاس اقلیمی بعدی سازمان ملل هفته آینده در نیویورک برگزار خواهد شد. آیا کشورهای جهان بر سر مقابله موثر با تغییرات اقلیمی به توافق خواهند رسید؟

رهبران جهان دوشنبه ۲۳ سپتامبر در نشست اقلیمی سازمان ملل در نیویورک گرد هم خواهند آمد تا هفته‌ای سرنوشت‌ساز را برای مذاکره بر سر سیاست‌گذاری اقلیمی آغاز کنند.

آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل نشست اقلیمی هفته آینده را به این خاطر برگزار می‌کند که به نوشته گاردین «اغلب دولت‌ها فاصله بسیار زیادی تا عمل به تعهدات‌شان برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به میزان کافی» دارند.

رهبران جهان ۲۰۱۵ در پاریس با امضای توافقی اقلیمی متعهد شدند که افزایش دمای هوای سیاره نسبت به دوران پیشاصنعتی را زیر دو درجه سلسیوس نگه دارند. این توافق بزرگ‌ترین دستاورد در دیپلماسی جهانی محیط زیستی بود؛ دستاوردی که پس از حدود یک ربع قرن از زمان نخستین بحث درباره تغییرات اقلیمی در اجلاس زمین سازمان ملل در ۱۹۹۲ به دست آمد. و به باور بسیاری، دیرهنگام.

هرچند کارشناسان و فعالان محیط زیست و متخصصان پنل اقلیمی سازمان ملل نسبت به نابسنده‌بودن توافق پاریس هشدار داده‌اند و می‌گویند که افزایش دمایی معادل ۱,۵ درجه تمام تأثیرات ویرانگر تغییرات اقلیمی را به همراه خواهد آورد، بسیاری از دولت‌ها نسبت به تعهدات توافق پاریس بی‌توجه‌اند و ایالات متحده نیز خروج از این توافق را اعلام کرده است.

فعالان و حامیان محیط زیست نیز به این روند معترضند. قرار است یک اعتصاب اقلیمی جهانی از ۲۰ سپتامبر آغاز شود. فعالان می‌خواهند که دولت‌ها «وضعیت اضطراری اقلیمی» را به رسمیت بشناسند.

توافق پاریس از دولت‌ها خواسته است که افزایش دما را «تا حد خوبی زیر ۲ درجه سلسیوس» نگه دارند، اگرچه تعهد اصلی مبتنی بر نگه داشتن افزایش دما در مرز ۲ درجه است.

این نیم درجه اختلاف برای کشورهایی که ارتفاع اندکی نسبت به سطح دریاهای آزاد دارند، مسأله مرگ و زندگی است. ۲ درجه افزایش دما نسبت به دمای دوران پیش از انقلاب صنعتی می‌تواند مالدیو و بنگلادش را به زیر آب ببرد.

به دلیل فوریت این نگرانی‌ها است که به گفته لوئیس آلفونسو دی آلبا، فرستاده ویژه گوترش در اجلاس اقلیمی، دبیرکل سازمان ملل از تمام رهبران خواسته است تا «به جای آماده کردن سخنرانی، یک طرح آماده کنند» و «تمهیدات انضمامی مشخصی را تعیین کنند که می‌توان فوراً آنها را اجرا کرد».

یک پرسش اصلی درباره اجلاس آینده اقلیمی این است: آیا کشورهای جهان وضعیت اضطراری اقلیمی را به رسمیت خواهند شناخت؟ بنا بر اعلام آژانس محیط زیست سازمان ملل، شبکه‌ها و سازمان‌هایی که نمایندگی بیش از هفت هزار نهاد دانشگاهی و آموزش عالی را در جهان برعهده دارند، از اعلام «وضعیت اضطراری اقلیمی» و مقابله فوری با تغییرات اقلیمی ناشی از گرمایش زمین حمایت کرده‌اند.

پارلمان بریتانیا یکم مه در حرکتی نمادین وضعیت اضطراری اقلیمی اعلام کرد. پارلمان ایرلند طرح مشابهی را ۱۰ مه از تصویب گذراند.

اما بیش از پارلمان‌های ملی، شهرداری‌ها و فرمانداری‌های محلی به این ابتکار عمل پیوسته اند. نیویورک ۲۶ ژوئن وضعیت اضطراری اقلیمی اعلام کرد و پاریس نیز دو روز پیش سه‌شنبه ۹ ژوئیه گامی مشابه برداشت.

تا کنون ۶۵۰ شهرداری و فرمانداری محلی در سرتاسر جهان وضعیت اضطراری اقلیمی اعلام کرده اند.

دشمنی دولت آمریکا با محیط زیست و سرنوشت مذاکرات اقلیمی

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده با وعده خروج از توافق اقلیمی پاریس به ریاست‌جمهوری رسید. با این وجود، بر اساس توافق پاریس، خروج کشور امضاکننده توافق دست‌کم چهار سال طول می‌کشد و ایالات متحده تا ۴ نوامبر ۲۰۲۰ باید در این توافق بماند.

۴ نوامبر ۲۰۲۰ یک روز پس از انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده است. اگر ترامپ به رقیب دموکرات‌اش ببازد، آمریکا به توافق بازخواهد گشت.

ترامپ تغییرات اقلیمی با عاملیت انسانی را «حقه چینی‌ها» خوانده است. اما نقش‌داشتن انسان در افزایش درجه حرارت به واسطه صنعتی‌سازی و مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی یک واقعیت علمی انکارناپذیر است. حتی در بخش تغییرات آب‌و‌هوایی وب‌سایت «اداره کل ملی هوانوردی و فضای ایالات متحده» (ناسا) که مستقیماً‌ به دولت وابسته است،‌ در این باره آمده:

«بر اساس پژوهش‌های متعددی که در ژورنال‌های علمی دارای داوری دقیق منتشر شده‌اند،‌ دست‌کم ۹۷ درصد دانشمندان اقلیم‌شناس فعال در حال حاضر بر این نکته متفق‌القولند: جریان‌های گرم‌شدن آب و هوا در قرن گذشته به احتمال قریب به یقین به خاطر فعالیت‌های انسانی سر بر آورده‌اند».

دولت ترامپ تا کنون ده‌ها مقررات زیست‌محیطی را باطل کرده و به تولید نفت و زغال‌سنگ داخل این کشور شتاب بخشیده است. رئیس‌جمهوری ایالات متحده با این ادعا که توربین‌های بادی تولید برق «سرطان‌زا» و «گورستان پرندگان» هستند، از سرمایه‌گذاری بر انرژی‌های تجدیدپذیر طفره می‌رود.

رئیس‌جمهوری آمریکا در نشست اقلیمی نیویورک حضور نخواهد داشت. اندرو ویلر، مدیر آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا و یک لابی‌گر شرکت‌های زغال‌سنگ پیش از آن، رئیس هیأت آمریکایی است. زغال‌سنگ آلاینده‌ترین سوخت فسیلی است و حذف آن از چرخه سوخت یکی از فوری‌ترین گام‌ها برای کاهش انتشار گاز گلخانه‌ای است.

ویلر ژانویه گذشته در جلسه‌ای در برابر کنگره شهادت داد که بحران اقلیمی ناشی از فعالیت بشری را بزرگ‌ترین بحران پیش روی انسان نمی‌داند، علی‌رغم هشدارهای سازمان ملل درباره تأثیرات تغییرات اقلیمی.

تأثیرات تغییرات اقلیمی یعنی خشکسالی، قحطی، مهاجرت‌های اقلیمی انبوه، بیابان‌زایی،‌ پدیده‌های اقلیمی حاد،‌ سیل، خسارت‌های اقتصادی، آتش‌سوزی‌های طبیعی گسترده، و بسیاری موارد دیگر که به گفته سازمان ملل به «آپارتاید اقلیمی» ختم خواهد شد.

دشمنی دولت آمریکا با طرح‌های حمایت از محیط زیست موفقیت اجلاس هفته آینده را با تردید روبه‌رو کرده است.

اقلیم جهانی در چه وضعیتی است؟

نرخ کنونی انتشار گازهای گلخانه‌ای، عامل اصلی گرمایش زمین، ما را در مسیر افزایش دمایی بین ۳ تا ۵ درجه قرار داده است. دانشمندان هشدار می‌دهند که این افزایش دما نابودی تمدن بشری را به همراه خواهد داشت.

در یک سال اخیر سازمان ملل و پژوهشگران و نهادهای حامی محیط زیست دیگر گزارش‌های هشداردهنده متعددی درباره وضعیت اقلیم منتشر کرده اند. در ادامه به شماری از گزارش‌های هشدارآمیز اقلیمی که در «زمانه» منتشر شده اند، اشاره خواهیم کرد؛ به تغییرات و تخریب‌هایی که عامل تمام آنها انسانی است:

▪️ آیا آخرالزمان محیط زیستی تا ۲۰۴۰ سر خواهد رسید؟

این نخستین گزارشی بود که تحت معاهده اقلیمی پاریس برای مبارزه با گرم‌شدن جهان نوشته می‌شود. متخصصان سازمان ملل هشدار دادند که عواقب فوری تغییرات اقلیمی بسیار زودتر از آنچه تصور می‌شد، یعنی تا ۲۰۴۰ رخ خواهد داد. این عواقب فوری چیزی از یک آخرالزمان محیط زیستی کم ندارند: قحطی‌های فراگیر، خشکسالی شدید، فرورفتن ساحل‌ها زیر آب، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع در سطح وسیع و مرگ انبوهی از صخره‌های مرجانی. و اغلب جمعیت زمین آن را تا پایان طول عمرشان تجربه خواهند کرد ــ‌ تنها ۲۱ سال دیگر. به گفته کارشناسان، پیشگیری از عواقب گرم‌شدن جهانی نیازمند استحاله اقتصاد جهانی طی چند سال آینده است. تغییراتی که به گفته آنها روی کاغذ ممکن است،‌ اما احتمالاً به لحاظ سیاسی ناممکن خواهند بود.

▪️ سازمان ملل: نابودی حیات طبیعی جامعه انسانی را در معرض خطر قرار داده است

نرخ تخریب طبیعت و تنوع زیستی ده‌ها تا صدها بار بیشتر از متوسط تخریب آن در ۱۰ میلیون سال اخیر است. تعداد پستانداران وحشی ۸۲ درصد کاهش یافته، اکوسیستم‌های طبیعی حدود نیمی از وسعت خود را از دست داده‌اند و میلیون‌ها گونه‌ در خطر نابودی قرار دارند. یک سوم صخره‌های مرجانی، و همین‌طور دو گونه از هر پنج گونه‌ دوزیستان در معرض انقراض قرار دارند. این در حالی است که جمعیت سایر حیوانات دریایی تا یک سوم کاهش می‌یابد. کاهش پرشتاب تنوع زیستی و سیستم‌های طبیعی جامعه انسانی را در معرض خطر قرار داده است.

▪️ تغییرات اقلیمی نابرابری اقتصادی شمال و جنوب جهان را افزایش می‌دهد

تغییرات اقلیمی برنده و بازنده خلق می‌کند. نروژ در میان برندگان است و نیجریه در میان بازندگان. این یافته‌های صریح در مقاله‌ی پژوهشی دو استاد دانشگاه استنفورد ارائه شده است. این دو استاد تلاش کرده‌اند که تأثیر انتشار روزافزون گازهای گلخانه‌ای بر نابرابری جهانی را به صورت کمی درآورند. بنابر این پژوهش، کشورهای فقیر جهان (جنوب جهانی) در این روند بازنده بودند. همزمان کشورهای ثروتمند (شمال جهانی)، به‌ویژه کشورهایی که انتشار گازهای گلخانه‌ای آنها در ۵۰ سال اخیر به شدت افزایش یافت، «از گرمایش جهانی سود برده‌اند».

▪️ ۱۲ میلیون هکتار از جنگل‌های استوایی جهان سال گذشته نابود شد

پروژه‌ «دیده‌بان جهانی جنگل‌ها» (Global Forest Watch) در پژوهشی از نابودی ۱۲ میلیون هکتار جنگل استوایی خبر داد. یکی از نگرانی‌های اصلی نابودی جنگل‌هایی است که به آنها «جنگل‌های ابتدایی» می‌گوییم. جنگل‌های آمازون یکی از مهم‌ترین این جنگل‌ها است و تخریب آن نگرانی‌ها و اعتراض‌های بسیاری را در دو دهه اخیر موجب شده. انتخاب ژایر بالسونارو به ریاست‌جمهوری برزیل بر این نگرانی‌ها افزوده است.

▪️ افزایش بی‌سابقه گازهای گلخانه‌ای در ۱۰ سال گذشته

بر اساس گزارش سازمان بین‌المللی انرژی نیاز به انرژی در سراسر جهان در سال ۲۰۱۸ به میزان ۲,۳ درصد افزایش یافته است. به همین دلیل برای نخستین بار میزان دی‌اکسید کربن در جهان از  ۱۰ میلیارد تن فراتر رفته است. سازمان بین‌المللی انرژی در این گزارش می‌نویسد که میانگین سن گیاهان در آسیا فقط ۱۲ سال است. به همین سبب میزان گاز دی‌اکسید کرین نیز در این مناطق افزایش چشمگیری یافته و در سال ۲۰۱۸ به بیش از  ۳۳ میلیارد تن رسیده و در مجموع  ۱,۷ درصد افزایش داشته است.

▪️ تعداد حیوانات جنگل‌های جهان به کمتر از نصف کاهش پیدا کرده است

«بنیاد جهانی طبیعت» (WWF) در گزارشی اعلام کرد که تعداد حیوانات جهان نسبت به سال ۱۹۷۰ به کمتر از نصف رسیده است. تحقیقات انجام شده توسط «بنیاد جهانی طبیعت» نشان می‌دهد به صورت ویژه جمعیت دوزیستان، مانند قورباغه‌ها و همچنین پستانداران مانند میمون‌ها و فیل‌های جنگلی به‌شدت کاهش پیدا کرده است.

▪️ سازمان ملل: تغییرات اقلیمی باعث گسترش فقر می‌شود

یک گزارش دیگر سازمان ملل نشان می‌دهد که گرسنگی در حال افزایش است و جهان در مسیری نیست که بتواند تا سال ۲۰۳۰ فقر مطلق را ریشه‌کن کند یا به سایر اهداف سازمان ملل متحد دست پیدا کند. دلیل این ناکامی تغییرات اقلیمی و نابرابری فزاینده در سطح جهانی ذکر شده است. در حالی که جهان با کمبود منابع، جنگ‌های خشونت‌بار و آسیب‌پذیری نسبت به بلایای طبیعی دست و پنجه نرم می‌کند، شتاب فقرزدایی در حال کاهش است. گرسنگی در جهان بعد از یک دوره کاهش، بار دیگر در حال افزایش است.

▪️ ضرر ۶۹ تریلیون دلاری گرمایش زمین به اقتصاد جهان تا سال ۲۱۰۰

موسسه تحقیقاتی «مودیز آنالیتیکس» اعلام کرد تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین تا پایان قرن بیست و یکم، ۶۹ تریلیون دلار به اقتصاد جهان ضربه وارد خواهد کرد و موجب آسیب گسترده به صادرات نفت، صنعت انرژی، سلامت و قدرت تولید کارگران و هزینه‌های سلامت خواهد شد.

▪️ حیوانات عظیم‌الجثه منقرض یا کوچک‌تر می‌شوند

جمعیت حیوانات از ۱۹۷۰، ۶۰ درصد کاهش داشته است. این نشان می‌دهد که ششمین موج انقراض توده‌ای بر روی زمین آغاز شده. این موج انقراض به خاطر تخریب زیستگاه‌های وحش، شکار، و کشاروزی بی‌رویه رخ داده است. پژوهش‌گران تخمین زده اند که بیش از هزار گونه بزرگتر از پستانداران و پرندگان، از کرگدن گرفته تا عقاب، در طی یک قرن منقرض خواهند شد. آنها می‌گویند که این روند می‌تواند به سقوط اکوسیستم‌هایی منجر شود که غذا و آب پاکیزه انسان‌ها به آن وابسته است. در ۱۲۵ هزار سال گذشته، انسان‌ها بیشتر مخلوقات بزرگ را در قاره‌های محل سکونت‌شان (به جز در آفریقا) از روی زمین محو کرده اند. مطالعه اخیر نشان می‌دهد که این نابودی در سال‌های آینده شتاب بیشتری خواهد داشت.

▪️ مصرف بی‌رویه و تغییرات اقلیمی امنیت غذایی جهان را تهدید می‌کند

بر اساس گزارش اقلیمی متخصصان سازمان ملل متحد در ماه اوت سال جاریُ منابع جهان در خشکی‌ها و دریاها با «نرخی بی‌سابقه» مصرف می‌شوند. این گزارش هشدار می‌دهد که تغییرات اقلیمی توانایی انسان‌ها برای تولید غذا به حد کافی را به خطر انداخته است. بیش از نیم میلیارد تن همین حالا در مناطقی زندگی می‌کنند که در حال بدل شدن به صحرا هستند. سرعت از دست رفتن خاک ۱۰ تا ۱۰۰ برابر سریع‌تر از سرعت شکل‌گیری آن است.

▪️ آتش‌سوزی‌های طبیعی در شمالگان زمین رکورد زد

ژوئن سال جاری گرم‌ترین ماه ژوئن در تاریخ شمالگان بود. از ابتدای این ماه تا کنون بیش از یکصد آتش‌سوزی طبیعی در منطقه شمالگان رخ داده. صاعقه بزرگ‌ترین علت آتش‌سوزی‌ها اعلام شده است. سازمان هواشناسی جهانی، آتش‌سوزی‌های شمالگان را «بی‌سابقه» توصیف کرده است. آتش‌سوزی‌ها شمالگان تنها در ماه ژوئن ۵۰ مگاتن دی اکسید کربن در هوا آزاد کردند که معادل کل انتشار گازهای گلخانه‌ای سوئد به طور سالانه است.

▪️ گزارشگر سازمان ملل: حقوق بشر در «آپارتاید اقلیمی» نابود می‌شود

فیلیپ الستون، گزارشگر ویژه سازمان ملل درباره فقر شدید و حقوق بشر اعلام کرد که تأثیرات گرمایش جهانی نه تنها حقوق بنیادین صدهامیلیون انسان همچون حق حیات، آب، غذا و مسکن را بر باد خواهد داد، بلکه دموکراسی و حکومت قانون را نیز به نابودی خواهد کشاند. به گفته او، تأثیرات بحران اقلیمی می‌تواند به «یک سناریوی “آپارتاید اقلیمی” بینجامد که در آن ثروتمندان برای فرار از داغی، گرستگی و نزاع می‌گریزند و بقیه جهان به حال خود رها می‌شوند تا رنج بکشند». گزارش الستون به شورای حقوق بشر  سازمان ملل با این نتیجه‌گیری به پایان می‌رسد: «چه بسا حقوق بشر از بلوای آینده جان به در نبرد».

▪️ گزارش جدید سازمان ملل از گرمایش زمین و وضع اقیانوس‌ها

آخرین گزارش سازمان ملل که ۹۰۰ صفحه بود، با صراحت به این جمعبندی می‌رسد که اگر در کره زمین انتشار گازهای گلخانه‌ای کاهش نیابد، ذخایر ماهی در دریاها و اقیانوس‌ها کاهش می‌یابد و خسارت‌های ناشی از طوفان‌ها و آواره شدن میلیون‌ها انسان با بالا آمدن آب دریاها ممکن است حتی تا ۱۰۰ برابر افزایش یابد. بدون کاهش گازهای گلخانه‌ای تولیدشده توسط انسان، ممکن است تا پایان قرن بیست‌و‌یکم دست‌کم ۳۰ درصد از سطح نیمکره شمالی  ذوب و موجب انتشار میلیاردها تن کربن و تسریع در گرمایش زمین شود. حتی با خوش‌بینانه‌ترین سناریو‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، تا سال ۲۰۵۰ بسیاری از کلان‌شهرها و جزیره‌های کوچک هر ساله «حوادث شدید ناشی از افزایش سطح دریا» را تجربه خواهند کرد.

▪️ شمار آوارگان اقلیمی در نیمه نخست ۲۰۱۹ رکورد زد

«مرکز نظارت بر جابجایی داخلی» پنج‌شنبه ۱۲ سپتامبر / ۲۱ شهریور در گزارشی اعلام کرد که طوفان، سیل، رانش زمین، گردباد و دیگر «رویدادهای حاد آب‌و‌هوایی» (extreme weather events) در نیمه نخست ۲۰۱۹ به جابجایی اجباری هفت میلیون تن در سرتاسر جهان انجامیده است. شمار آوارگان اقلیمی در نیمه نخست امسال نسبت به مدت مشابه در دیگر سال‌ها از زمان ثبت رکورد ــ که ۱۶ سال پیش آغاز شد ــ بی سابقه است. به گزارش مرکز نظارت بر جابجایی‌های داخلی، شمار کسانی که بر اثر رویدادهای حاد آب و هوایی در شش ماه نخست ۲۰۱۹ آواره شده اند، دو برابر آوارگان ناشی از درگیری‌ها و خشونت‌ها در سرتاسر جهان است.